نتایج مطالعات جدید نشان می‌دهد فقر، فراتر از تبعات اجتماعی چطور بر سلامت جسمی و روحی انسان اثر منفی می‌گذارد

ردپای بی پولی بر ژن‌های ما

همیشه از شنیدن داستان‌های افرادی که گرفتار فقر بودند و بعدها ثروتمند شدند لذت می‌بریم. اما حقیقت این است که فقر هیچ‌گاه دست از سر فقرا برنمی‌دارد؛ به‌خصوص در مورد آنهایی که در کودکی فقر را تجربه کرده‌ باشند. فقر نه‌تنها روی سلامت آنها اثر منفی می‌گذارد، بلکه بخشی از ژنتیک‌شان را هم تغییر می‌دهد. محققان در بررسی‌های گذشته خود نشان داده بودند شرایط بد اقتصادی - اجتماعی، افراد را در خطر ابتلا به انواع بیماری‌ها قرار می‌دهد. در حقیقت، وضعیت اقتصادی- اجتماعی عامل مهم تعیین‌کننده سلامت و احتمال بیماری افراد است و نابرابری اجتماعی در هر جامعه‌ای که رخ دهد، موجب اضطراب افراد آن جامعه و در نتیجه ابتلا به انواع بیماری‌ها می‌شود.

کد خبر: ۱۲۲۷۳۱۳

محققان در بررسی‌های خود متوجه شده‌اند، کم‌سوادی یا درآمد پایین، خطر مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های مختلف مانند ناراحتی‌های قلبی، دیابت، افسردگی، عفونت و انواع سرطان را در افراد بالا می‌برد. علاوه‌بر آن، وضعیت بد اقتصادی- اجتماعی می‌تواند افراد را به بیماری‌های روحی - روانی مبتلا کند. این افراد بیش از دیگران به بیماری‌های التهابی مزمن، کاهش اثربخشی سلول‌های ایمنی، مقاومت انسولینی، اختلال در هورمون کورتیزول و فعالیت بیش از حد دستگاه عصبی سمپاتیک مبتلامی‌شوند. این دستگاه در حالت استرس فعال‌تر شده و انسان را برای مبارزه یا فرار آماده می‌کند. دستگاه عصبی سمپاتیک به طور معمول همیشه فعال است و در تنظیم سوخت‌وساز بدن نقش دارد. اما وقتی بیش از حد فعال شود، فشار خون، تعداد تنفس و ضربان قلب را بالا می‌برد و فرد را از نظر جسمی دچار مشکل می‌کند.
تاثیر وضعیت اقتصادی- اجتماعی حتی در بسیاری از گونه‌های حیوانی مانند میمون‌ها هم مشاهده شده و روی سلامت جسم و روح و روان آنها هم اثرگذار است.
محققان با وجود این‌که به ارتباط مستقیم مشکلات اقتصادی- اجتماعی و شرایط سلامت افراد پی‌ برده بودند، اما علت این مساله همچون رازی باقی مانده بود. این سوال همیشه مطرح بوده که بدن چگونه می‌تواند تجربه‌های سخت فقر را که با آن رشد کرده‌ایم به خاطر بسپارد؟ یا چگونه تجربه‌های بد وضعیت اقتصادی- اجتماعی روی عملکرد سلولی و فیزیولوژی ما تا آنجا اثر می‌گذارد که سلامت‌مان را به خطر می‌اندازد؟
داغ فقر روی ژن‌ها
اخیرا توماس مک‌دید (Mc Dade) استاد دانشگاه نورث‌وسترن واقع در ایالت ایلینوی آمریکا، در بررسی‌های جدید خود دریافته است فقر علاوه بر این‌که سلامت جسم و روان فرد را به خطر می‌اندازد، می‌تواند روی ژن‌های فرد هم اثر منفی بگذارد و میزان عملکردشان را تغییر دهد.
توماس مک‌دید و تیم تحقیقاتی‌اش با همکاری محققان کانادایی، در بررسی‌های خود متوجه شدند که شرایط بد اقتصادی-اجتماعی روی متیل‌دار شدن دی‌ان‌ای (یا متیلاسیون دی‌ان‌ای) اثر مستقیم دارد؛ اتفاقی که روی تعداد بسیاری از ژن‌ها (بیش از ۱۵۰۰ ژن) اثر می‌گذارد. در واقع وضعیت اقتصادی- اجتماعی نامطلوب، ساختار و عملکرد تقریبا ۱۰ درصد از ژن‌ها را تغییر می‌دهد.
محققان روی ۵۰۰ شرکت‌کننده زن فیلیپینی که درآمد و سطح زندگی نسبتا پایینی داشتند، بررسی‌های خود را انجام دادند. آنها همچنین از ژنتیک و داده‌های تحلیلی زنانی‌ که اوایل دهه 1360/۱۹۸۰ بچه‌دار شده بودند، استفاده کردند و بین وضعیت اقتصادی- اجتماعی آنها و تغییرات ژن‌های نوزادان آنها طی فرآیندی به نام اپی‌ژنتیک، ارتباطی مستقیم یافتند. این پدیده، اثرات متفاوتی در نوزادان می‌گذارد و ممکن است آنها را به مشکلات شناختی یا اختلال طیف اوتیسم مبتلا کند. اپی‌ژنتیک، شامل تغییرات شیمیایی دی‌ان‌ای است که از رونویسی توالی دی‌ان‌ای در سلول پیشگیری می‌کند یا آن را وادار به رونویسی و فعال‌شدن می‌کند.
این محققان وضعیت این نوزادان را در دوره‌های مختلف زندگی‌شان از کودکی تا بزرگسالی بررسی کردند. آنها هنگام بررسی وضعیت اقتصادی-اجتماعی موارد متعددی را در نظر گرفتند که از جمله آنها می‌توان به این موارد اشاره کرد: درآمد ماهانه، دارایی‌های خانه (مجموع کالاهایی که در خانه وجود دارد مانند یخچال، تلویزیون، کولر و مالکیت خانه، وجود برق در خانه، مالکیت خودرو)، میزان تحصیلات مادر و پدر. با توجه به این موارد، افراد شرکت‌کننده در آزمایش به گروه‌های دارای وضعیت اقتصادی-اجتماعی مطلوب و نامطلوب تقسیم‌بندی شدند.
متیلاسیون دی‌ان‌ای با ما چه می‌کند؟
تمام موجودات در سلول‌های خود، ژن‌های منحصر به فردی دارند که تمام اجزای بدن‌شان با استفاده از دستورالعمل‌های حک شده روی آن ژن‌ها در قالب کدهای شیمیایی تولید شده‌اند. این راهنمای اطلاعاتی که در تمام پستانداران از جمله انسان وجود دارد، از دو لایه- متن خود دی‌ان‌ای (متشکل از توالی نوکلئوتیدها) و یک سیستم اصلاح ژنتیکی (متیلاسیون) که پیام فعال بودن یا غیرفعال بودن آن توالی را نشان می‌دهد- تشکیل شده است. در واقع، متیلاسیون نوعی سازوکار پیچیده مولکولی ارائه می‌دهد که به واسطه آن می‌توان اطلاعات ژنتیکی را تفسیر کرد. تمام سلول‌های بدن دارای یک نوع دی‌ان‌ای هستند، اما الگوهای متیلاسیون متفاوت آنها در بافت‌های مختلف موجب بروز صفات ویژه و عملکرد متفاوت سلول‌ها می‌شود. مثلا بسیاری از ژن‌های کبد در سلول‌های کبدی بدون متیلاسیون قرار دارند و موجب ایجاد عملکردهای ویژه سلول کبدی می‌شوند، اما در بافت‌های دیگر متیل‌دار یا به عبارت دیگر غیرفعال هستند. درک این سیستم از تفسیر اطلاعات ژنتیکی، در کشف وضعیت جسمی افراد و احتمال ابتلای آنها به بیماری‌های مختلف ضروری است.
متیلاسیون دی‌ان‌ای نقشی تعیین‌کننده در رشد و نمو عادی و تمایز سلولی دارد و الگوی بیان ژن‌ها را در سلول‌ها تغییر می‌دهد. تمام سلول‌های بدن ما حاوی اطلاعاتی به شکل دی‌ان‌ای است. رشته‌های دی‌ان‌ای مجموعه‌ای از توالی بازهای آلی آدنین (A)، سیتوزین (C)، گوانین (G) و تیمین (T) است.
متیل‌دار کردن دی‌ان‌ای، فرآیندی بیوشیمیایی است که گروه‌های متیل به بخش‌های خاصی از نوعی توالی، به نام سی‌پی‌جی (CPG) اضافه می‌شود. در ژنوم، قسمت‌هایی وجود دارد که حاوی مجموعه‌ای از این بخش‌های خاص سی‌پی‌جی است. وقتی گروه‌های متیل به این بخش‌های خاص اضافه شود روی بیان ژن اثر می‌گذارد. این موضوع بسیار مهمی است و معمولا تحت شرایط مختلف الگوهای متیله شدن متفاوتی در سطح ژن‌ها ایجاد می‌شود و به این ترتیب نقش محیط در عملکرد محتوای ژنتیکی افراد اعمال می‌شود. مثلا ممکن است ژنی از والدین به فرزند منتقل شود و اگر آن ژن به کار بیفتد و اصطلاحا «بیان شود» روی سلامت او اثر منفی بگذارد. در حالی‌که اگر در شرایطی آن ژن خاص متیله شود، با خاموش ماندن آن ژن هیچ مشکلی برای فرزند به وجود نمی‌آید. محققان در بررسی داوطلبان متوجه شدند که بیش از ۲۵۰۰ مورد متیلاسیون در ژن‌های افرادی که در فقر بزرگ‌ شده‌اند، صورت گرفته که این تعداد متیلاسیون، عملکرد بیش از ۱۵۰۰ ژن در آنها را تغییر داده است.
نقش وراثت یا تربیت؟
در گذشته محققان همیشه بر این فرض بودند که ژن‌ها ثابتند و شرایط زیستی‌مان را تعیین می‌کنند. آنها از والدین به فرزندان به ارث می‌رسند. بنابراین فرزندان تحت تاثیر این ژن‌ها هستند و نمی‌توانند در آن ژن‌ها تغییری ایجاد کنند. این تفکر، مدل نسبتا ساده‌ای از جبرگرایی ژنتیکی است که در کمال شگفتی، بسیاری از افراد به آن باور دارند. اما این تفکر با مبحث ژنومیک امروزی و دانشی که ما از اثر ژن‌ها روی سلامت‌مان داریم سازگار نیست. اصطلاح اپی‌ژنتیک عملا به معنای «فراتر از ژنوم» بودن است و طبقه وسیع‌تری از تغییر و اصلاح ساختارهای ژن‌ها را شامل می‌شود که در نهایت روی عملکردشان تاثیر می‌گذارند. در واقع اپی‌ژنتیک، مطالعه عوامل خارجی یا محیطی است که موجب فعال یا غیرفعال شدن ژن‌ها می‌شود و روی چگونگی بیان آنها اثر می‌گذارد.
یکی از این فرصت‌های جالب در این مسیر تحقیقی از ژن‌ها، به ویژه وقتی در مورد اپی‌ژنتیک صحبت می‌کنیم، نوع تفکر ما در مورد ژنوم است. ژنوم بخشی از زیست‌شناسی انسان است که برای رشد و فعالیت به داده‌های ورودی از محیط‌زیست خود نیاز دارد.
بررسی‌های جدید در مورد عملکرد ژن‌ها، تفکر ما را در مورد ژن‌ها کمی متفاوت‌تر به چالش می‌کشد و ژنوم را ماده‌ای پویا می‌داند که حقیقتا می‌تواند ساختار و عملکرد خود را متناسب با تجربه فرد تغییر دهد. تجربه‌هایی که افراد هنگام رشد دارند، بیوشیمی ژن‌هایشان را از نظر ساختار و عملکرد تغییر می‌دهد. ژن‌ها نمی‌توانند در خلأعمل کنند و همواره در معرض اثرات محیطی هستند. محیط‌زیست زمانی می‌تواند روی بدن و سلامت افراد اثر بگذارد که پیش از آن ژنوم فرد را دستخوش تغییر کرده و الگوهای بیان ژن در او شکل تازه‌ای به خود گرفته باشد.
بنابراین صرفا وراثت یا تربیت در این میان به تنهایی نقش ندارند، بلکه آنها در تمام مسیر رشد انسان در کنار هم کار می‌کنند و هر دو روی کیفیت زندگی فرد اثر می‌گذارند.
محققان به دنبال این کشف قصد دارند با بررسی وضعیت اقتصادی-اجتماعی افراد از کودکی تا نوجوانی و متیلاسیون دی‌ان‌ای آنها مشکلات و بیماری‌های بزرگسالی‌شان را پیش‌بینی کنند و از ابتلا به آن بیماری‌ها و همچنین مرگ‌های زودرس پیشگیری کنند.