اژدها وارد می‌شود؟

فرود آوردن کاوشگر در سمت پشت به زمین ماه به جز نیاز داشتن به یک مدارگرد برای مخابره داده‌ها به زمین، تفاوت فناوری چندانی با دیگر مأموریت‌های انجام‌شده به ماه ندارد. اما به هر حال هیچ کشور دیگری تاکنون چنین مأموریتی انجام نداده بود. بعلاوه این مأموریت را باید در کنار دیگر طرح‌های بزرگ علمی دید که چین تاکنون انجام داده تا جایگاه خود را به عنوان ابرقدرت برای مردم خود و دیگر کشورهای جهان مطرح کند.
اگر بخواهیم فهرستی از طرح‌های علمی بسیار چشمگیر چین برشماریم می‌شود به این موارد اشاره کرد: اعزام فضانورد، در مدار قرار دادن ایستگاه فضایی، ساخت بزرگ‌ترین رادیو‌تلسکوپ جهان که دو‌برابر بزرگ‌تر از نمونه قبلی خود است، ساخت قدرتمندترین ابررایانه جهان در زمان خودش (البته آمریکا دوباره این جایگاه را از چین پس گرفت)، کاوش در جنوبگان، در اختیار داشتن ابزارهای عظیم تعیین توالی ژنی، ساخت آشکارسازهای بزرگ زیرزمینی نوترینو و ماده تاریک و ارسال نخستین پیام رمزنگاری‌شده به روش کوانتومی از ماهواره. چین تصمیم دارد ساخت بزرگ‌ترین شتاب‌دهنده ذرات جهان را نیز به‌زودی به این فهرست اضافه کند. نگاهی به اینها شکی باقی نمی‌گذارد که اژدهای زرد مصمم است تا جایگاه جهانی ممتازی برای خود در زمینه تحقیق و تولید علم تثبیت کند.

رشد علمی چین از نگاه ارقام
نگاهی به آمار و ارقام سرمایه‌گذاری‌های علمی چین، مقالاتی که پژوهشگران این کشور منتشر کرده‌اند و تعداد فارغ‌التحصیلان آن می‌تواند جایگاه علمی این کشور و چگونگی تغییر آن در سال‌های اخیر را بهتر نشان دهد. آمارها نشان می‌دهد بودجه‌ای که چین صرف تحقیق و توسعه کرده است، در فاصله سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۶ میلادی به‌شدت رشد کرده و بیش از ده برابر شده است (نمودار 1).
اگر درصد تولید ناخالص داخلی چین که صرف تحقیق و توسعه کرده است را در نظر بگیریم، با وجود این‌که وضعیت این کشور در حد میانگین کشورهای اروپایی است، از ایالات‌متحده، آلمان و فرانسه پایین‌تر است. البته شاید در این مورد باید چین را با رقبای آسیایی‌اش یعنی ژاپن و کره جنوبی مقایسه کرد. از نظر درصد تولید ناخالص داخلی صرف شده برای تحقیق و توسعه جایگاه چین از این دو کشور بسیار پایین‌تر است (نمودار 5).
همچنین آمار تعداد مقالات علمی منتشرشده چین افزایش قابل‌توجهی در بازه سال‌های 2000 تا 2016 میلادی داشته و حتی در پایان این دوره از تعداد مقالات علمی منتشرشده در ایالات‌متحده پیشی گرفته است. باید توجه داشت صرفا تعداد مقالات نشان‌دهنده برتری علمی نبوده و کیفیت این مقالات نیز بسیار مهم است. هرچند این واقعیتی است که کیفیت برخی از این مقالات پایین بوده و حتی در برخی تقلب علمی صورت گرفته است، اما به هر حال رشد چشمگیر علمی چین در سال‌های اخیر را نمی‌توان نادیده گرفت (نمودار 2). مقالات بسیار با کیفیت چینی‌ها در برخی زمینه‌های علمی خاص مانند ویرایش ژنی رشد بسیار قابل توجهی در چند سال اخیر داشته است. آمار نشان می‌دهد در سال 2017 میلادی حدود یک‌پنجم مقالات پرارجاع جهان در زمینه اصلاح ژنی در چین تولید شده که این تعداد مقاله حدود نصف مقالات تولیدی در ایالات‌متحده است و اکنون از هر کشور دیگری در جهان بالاتر است (نمودار 4).
آمار قابل‌توجه دیگر تعداد فارغ‌التحصیلان چینی در رشته‌های علوم طبیعی و مهندسی در مقاطع مختلف است. دانش‌آموختگان چینی این رشته‌ها در مقطع کارشناسی در سال 2014 حدود سه برابر این فارغ‌التحصیلان در اتحادیه اروپا و حدود چهار برابر آنان در ایالات‌متحده است. همچنین تعداد فارغ‌التحصیلان دارای مدرک دکتری چینی در این رشته‌ها در سال‌های 2008 تا 2014 از ایالات‌متحده بیشتر بوده است (نمودار 3).
پیشگام در فناوری، ناکام در علوم پایه
با وجود سرمایه‌گذاری قابل‌توجه چین درزمینۀ علمی و طرح‌های بزرگی که انجام داده است و رشد چشمگیر مقاله‌های تولیدی این کشور، اژدهای زرد هنوز نتوانسته در دو جنبه توفیق چندانی به دست بیاورد: تولید در علوم پایه و به دست آوردن جوایز علمی بسیار شاخص. البته این دو جنبه درواقع یکی هستند؛ زیرا جوایز علمی بسیار شاخص مانند نوبل که میان پژوهشگران جهان از اعتبار بسیاری برخوردارند، به دستاوردهای نوین و بسیار عمیق و پایه‌ای در علوم بنیادین اعطا می‌شوند. مدت طولانی اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها در بسیاری زمینه‌های علمی پیشتاز بودند و کارهایی انجام دادند که پیشتر هیچ‌گاه انجام نشده بود. واقعیت آن است که باوجود طرح‌های کلان علمی در چین، هنوز این طرح‌ها به تولید علم در علوم پایه نوین نینجامیده و چین هنوز در این زمینه از غرب الگو می‌گیرد. مثالی از حوزه دانش ذرات بنیادی در فیزیک بحث را روشن‌تر می‌کند. تمام ذرات بنیادینی که در مدل استاندارد ذرات پیش‌بینی شده بودند با استفاده از شتاب‌دهنده‌هایی در کشورهای اروپایی یا آمریکایی کشف شدند، اما هیچ ذره بنیادینی هنوز در چین کشف نشده یا این کشور نتوانسته گونه جدیدی از اجرام را در اخترفیزیک معرفی کند. پژوهشگران چینی که در خود این کشور فعالیت می‌کنند تاکنون فقط موفق شده‌اند یک جایزه نوبل را از آن خود کنند که در زمینه پزشکی و مقابله با مالاریا بوده است.
نگاهی به موضوع مقاله‌های منتشرشده چینی‌ها نیز نشان می‌دهد این کشور هنوز به خط‌شکن مرزهای علوم پایه تبدیل نشده است، بلکه فعلا بیشتر در برخی زمینه‌های فناوری پیشگام است. نتایج یک بررسی نشان داده است چین در 23 زمینه از 30 زمینه پژوهشی که کاربردهای فناوری شاخصی دارند، تعداد مقالات پر ارجاع بیشتری در مقایسه با ایالات‌متحده منتشر کرده است. برای نمونه یکی از این 23 زمینه، فناوری ساخت خازن‌های دو لایه است. این حوزه‌های فناوری هرچند مهم هستند، اما بسیار کمتر در جایزه‌هایی مثل نوبل که به دستاوردهای علوم پایه اهدا می‌شود، در نظر گرفته می‌شوند.
البته این امکان برای چین وجود دارد که سال‌های آینده در برخی حوزه‌ها در جهان سرآمد شود. برای نمونه یکی از زمینه‌هایی که چین توجه زیادی به آن دارد، انرژی است. به دلیل نیاز روزافزون چین به انرژی، این کشور در حال ساخت 13 نیروگاه هسته‌ای جدید علاوه بر 45 نیروگاه هسته‌ای فعلی این کشور است. چین 43 نیروگاه دیگر را در دست برنامه‌ریزی دارد. اگر همه این نیروگاه‌ها ساخته شوند اژدهای زرد بزرگ‌ترین دارنده نیروگاه‌های هسته‌ای جهان خواهد شد. این در حالی است که علاقه‌مندی به احداث نیروگاه هسته‌ای در غرب به اندازه قرن بیستم نیست. به همین دلیل اگر چین در زمینه توسعه فناوری راکتورهای نوین هسته‌ای به پیشرفت‌های قابل‌توجهی دست پیدا کند، می‌تواند پیشگام این حوزه در جهان شود.

دردسرهای طرح‌های علمی کلان دولتی

طرح‌های علمی به دو صورت برنامه‌ریزی می‌شوند و به انجام می‌رسد. گاهی این طرح‌ها از دل مطالعات درون دانشگاه‌ها و میان پژوهشگران به تدریج توسعه می‌یابد و آرام آرام به دستاوردهای بزرگی می‌رسد. گاه طرح‌ها به صورت از بالا به پایین با حمایت کلان دولتی تعریف و برنامه‌ریزی می‌شود. برای مثال مأموریت آپولو که برای فتح ماه در ایالات‌متحده انجام گرفت، رویکردی دولتی و از بالا به پایین داشت. بیشتر طرح‌های بزرگ علمی که در چین انجام گرفته‌اند نیز رویکرد دولتی و از بالا به پایین داشته‌اند. اغلب این طرح‌ها برای قدرت‌نمایی اژدهای زرد و مطرح کردن جایگاهش به عنوان ابرقدرت نزد مردم خود و نیز دیگر کشورهای جهان طراحی شده‌اند، اما انجام طرح‌های علمی بزرگ با رویکرد دولتی و بالا به پایین دردسرهایی نیز به همراه دارد. برداشتن گام‌های بلند و انجام پروژه‌های بسیار بزرگ برای قدرت‌نمایی همیشه عاقلانه نیست و گاه مانند این می‌شود که پیش از یادگرفتن راه رفتن بخواهید بدوید. طرح ساخت بزرگ‌ترین تلسکوپ رادیویی جهان در کوهستان‌های استان گوئیژو نمونه روشنی در این زمینه است. با وجود هزینه کلانی که چین برای ساخت این رادیو تلسکوپ صرف کرد، اما اکنون اخترشناسان رادیویی به تعداد کافی که بتوانند با این تلسکوپ رادیویی کار کنند ندارند! همچنین تاکنون نتوانسته‌اند متخصصان خارجی را استخدام کنند که مایل باشند در منطقه دورافتاده‌ای مشغول کار شوند که این تلسکوپ رادیویی آنجا قرار گرفته است. در نتیجه فعلا این طرح با وجود سرمایه‌گذاری کلان و قدرت‌نمایی پر سر و صدا، دستاورد علمی خاصی برای چین نداشته و به تولید علم منجر نشده است.

برگرفته از : The Economist

مترجم: محمدعادل‌پور

دانش