وقتی که مشهد، مشهد شد

تاریخچه ساخت حرم

به این ترتیب پیکر امام رضا (ع) پس از شهادت در بالای مقبره هارون الرشید به خاک سپرده شد. بنابراین اولین بنای آرامگاهی در این محل توسط مامون ساخته شد. پس از آن تا زمان حکومت دیلمیان هیچ تغییری در بنای اولیه داده نشد. در دوره غزنویان حرم مطهر به دستور سبکتکین ویران و زیارت آن ممنوع شد. سال‌ها بعد و حدود سال 400 هجری، ابوبکرشهمرد به دستور سلطان محمود غزنوی به بازسازی بنای قبه اقدام کرد. بنای آرامگاه در دوره سلجوقیان مرمت و گنبدی کاشیکاری شده و مناره‌ای در کنار آن ساخته شد. در دوره خوارزمشاهیان حرم مطهر بار دیگر بازسازی و کتیبه‌هایی در آن نصب شدکه هنوز موجود است.

مغول به حرم امام رضا(ع ) هم رحم نکرد

در زمان حمله مغول، حرم و آستانه آن دچار ویرانی کامل شد، درحالی که قبر هارون‌الرشید در پایین قبر امام همچنان قابل رؤیت بود، اما وقتی سربداران روی کار آمدند قبر هارون‌الرشید را محو و نابود کردند.

در دوره ایلخانان، غازان‌خان و سپس سلطان محمد خدابنده الجایتو بار دیگر بارگاه امام رضا(ع) را تعمیر و تزئین کردند. اوج رسیدگی به این حرم، در دوره تیموری و در زمان شاهرخ تیموری بود که ضمن توسعه صحن و حرم در حدود سال 821 هجری، نخستین مسجد بزرگ و جامع شهر با نام مسجد گوهرشاد در سمت قبله حرم مطهر بنا شد. پس از آن بتدریج بناهای دیگری به مجموعه بارگاه اضافه شد. در زمان حکومت سلطان حسین بایقرا صحن موسوم به صحن کهنه و پایه و اساس ایوان طلا به وجود آمد.

توجه ویژه صفویان به بارگاه امام رضا (ع)

در دوره صفویه توجه بسیاری به بارگاه امام رضا (ع) شد. به دستور شاه طهماسب مناره نزدیک گنبد مرمت و طلاکاری شد و سپس خشت‌ها و آجرهای کاشی روی گنبد با خشت طلا عوض شدند. البته غارت این خشت‌های طلا در شورش عبدالمؤمن خان ازبک، باعث شد تا شاه عباس دستور تجدید بنا و ترمیم کامل گنبد و بنا را صادر کند. در همین زمان یک‌کتیبه میناکاری شده به خط علیرضا عباسی به دور گنبد اضافه شد. از آن زمان به بعد طی حکومت قاجار و پهلوی و بویژه پس از پیروزی انقلاب، صحن و حرم و ضریح و تمامی مجموعه بارها مرمت و تزئین و به وسعت آن افزوده شده است. مساحت حرم محترم در حال حاضر نزدیک به یک میلیون متر مربع است.

داستان ضریح‌های حرم

مجموعه حرم امام رضا (ع) دارای رواق‌ها، مساجد، ایوان‌ها، شبستان‌ها، گنبد و گلدسته‌هایی در نهایت زیبایی و خلاقیت است. کاشیکاری‌ها، آینه‌کاری‎ها، و گچبری‌ها و خطاطی در کنار چلچراغ‌هایی که اوج هنر شیشه‌گری ایرانی است، دنیایی از نور و رنگ می‌سازد که دنیا چشم می‌خواهد تا تمام این زیبایی را درک کند. با این وجود، آنچه بیش از هر چیز دیگری در لحظه ورود به صحن امام رضا (ع) نظر زائران را جلب می‌کند، ضریح مرقد امام است. ضریح امام یا بهتر بگوییم ضریح‌های مرقد، داستانی دارد که شاید همه ندانند.

اولین ضریح یا پوشش مرقد امام رضا(ع) صندوقی چوبی بوده که احتمالا در عهد تیموریان روی مرقد نصب شده. با وجود این بیشتر محققان اولین ضریح رسمی را متعلق به دوره صفویان و عهد شاه طهماسب اول می‌دانند. به نظر می‌آید جنس این ضریح چوب با تسمه‌های فلزی و پوششی از صفحات طلا و نقره بوده؛ برخی چوب این ضریح را از جنس شمشاد یا صندل و بعضی دیگر از جنس نقره و عده‌ای دیگر جنس ضریح را از فولاد دانسته‌اند.

در سال 1160 قمری، ضریح دیگری روی مرقد گذاشته می‌شود. این ضریح در واقع وقف‌شده از سوی شاهرخ، فرزند رضاقلی میرزا، پسر نادرشاه و نوه شاه سلطان‌حسین صفوی است. این ضریح دارای کتیبه در دو سطر به خط نستعلیق چهاردانگ و طلاکوب شده است. در حرم رضوی جواهراتی مانند یاقوت و زمرد وجود داشته که پس از مرگ نادرشاه به سرقت می‌رود. این ضریح که به نام ضریح مرصع نامیده می‌شود، از سال 1160 تا 1233 قمری برروی مرقد امام قرار داشت. روی این ضریح مشبکی مطلا و در بالای آن یک شیروانی چوبی، با پوشش طلا و دو قبه جواهرنشان در دو طرف آن است. ضریح مزبور در زمان محمدشاه مورد دستبرد قرار گرفت و طلاهای آن سرقت شد.

در سال 1338 ضریحی از طلا و نقره معروف به شیر و شکر ساخته می‌شود. روی سقف این ضریح از داخل یک دو بیتی نوشته شده که به حساب ابجد تاریخ 1370 قمری به دست می‌آید که تاریخ نصب ضریح است.

پنجمین ضریح در سال 1379 شمسی به دستور آستان قدس پس از هفت سال تحقیق و طراحی ساخته و نصب شد. به دلیل فرسودگی و ساییدگی ضریح شیروشکر، کار ساخت ضریح جدید براساس طرح استاد فرشچیان از سال 1372 شمسی آغاز و سه‌شنبه 16 اسفند 1379 مرقد امام با ضریح جدید بازگشایی شد. این ضریح 12 تن وزن و 4/73 متر عرض و 4/78 متر طول دارد. ارتفاع آن نیز با حساب پایه آن 3/96 متر است. در این ضریح که از همه ضریح‌های مرقد بزرگ‌تر است، به جای چوب ساده، از هنر خاتم‌کاری استفاده شده است.

نازیلا ناظمی