کودتای 28 مرداد؛ ماشین پروپاگاندای غرب در تداوم استبداد ایران

هر چند شاه در دوره قبل از کودتا که مصادف با جنبش آزادیخواهی در ایران پس از شهریور 1320 و پس از آن مقارن با نهضت ملی شدن نفت ایران اواخر دهه 1320 و اوایل دهه 1330 بود ، خط مشی منفعل در عرصه سیاست داخلی داشت ، اما بعد از کودتای 28 مرداد ،شاه که شاهد حمایت و دخالت مستقیم واشنگتن و لندن برای بازگرداندن خود به قدرت بود ، روش زمامداریش به طور کامل تغییر کرد و ظرف 25 سال بعدی تا وقوع انقلاب اسلامی در سال 1357هر سال بر خوی استبدادی و سرکوب گرانه وی افزوده شد و بویژه پس از تاسیس ساواک ، به سرکوب فعال همه مخالفت ها و ایجاد اختناق بی سابقه در ایران پرداخت، به نحوی که در سطح خاورمیانه به یکی از سرکوبگر ترین رژیم ها تبدیل شد.غربی ها در این زمینه نقش کلیدی ایفا کردند . نکته قابل توجه این‌که آمریکایی ها خود به این مساله اعتراف کرده اند.

پایگاه آرشیو امنیت ملی آمریکا در مرداد1396اسنادی مبنی بر تایید دخالت مستقیم آمریکا و انگلیس در کودتا علیه دولت مصدق منتشر کرد، کودتایی که دوباره استبداد را به ایران برگرداند. دو سند مربوط به وزارت خارجه آمریکا که منتشر شده‌اند، اولین اسنادی هستند که نقش انگلیس در کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ علیه دولت مصدق را تایید می‌کنند.

این دو سند نشان می‌دهند مقام‌های انگلیسی چند بار از اکتبر 1952 (مهر1331) تلاش کرده‌اند طرف آمریکایی را برای کودتا علیه دولت وقت ایران متقاعد کنند ،دولت انگلیس به کرات از آمریکا خواسته بود به کودتا برای سرنگونی دولت مصدق بپیوندد. انگلیس قبلاً در برابر انتشار هر سندی درباره نقش این کشور در عملیات کودتا علیه دولت ایران مقاومت کرده و همچنین آمریکا را برای عدم‌انتشار اسناد در این باره تحت فشار قرار‌داده بود.

با این‌که نقش انگلیس در براندازی دولت مصدق موضوعی نیست که تازگی داشته باشد، این اولین بار است که اسناد رسمی در تأیید این موضوع از حالت محرمانه خارج می‌شوند. اسناد نشان می‌دهد لندن در قیاس با واشنگتن، نقش پررنگ‌تری در سرنگونی دولت مصدق ایفا کرده است. طرح براندازی مصدق که از آن با عنوان آژاکس یاد می‌شود ( نامی که از عنوان طرح سازمان سیا برای سرنگونی دولت مصدق گرفته شده است ) نشان می‌دهد لندن به کرات از واشنگتن خواست برای سرنگونی مصدق در قالب یک کودتا همکاری کند؛ اما آمریکا بیشتر به امید امضای یک قرارداد نفتی با ایران، با درخواست انگلیس مخالفت کرد.

انگلیس ابتدا در قالب یک درخواست کتبی که در 8 اکتبر 1952 مطرح شد، تقاضای حذف مصدق را مطرح کرد. در این حین سه جلسه نیز با مقامات آمریکایی برگزار شد که نتیجه‌ای همراه نداشت.اما آژانس اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) در نهایت در طرح سرنگونی محمد مصدق مشارکت کرد. به اذعان منابع غربی، هدف عملیات آژاکس سرنگونی دولت محمد مصدق، بازسازی منزلت و قدرت شاه و جایگزینی دولت مصدق با دولتی بود که ایران را با سیاست‌هایی سازنده اداره کند.

طبق این دو سند ، هدف کودتا این بوده که دولتی در ایران بر سر کار بیاید که دولت‌های غربی بتوانند درباره بازار نفت با آن به توافق برسند. مجله فارین پالیسی در حاشیه انتشار این اسناد آورده: «سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا و بریتانیا برای تحقق اهداف خود در اجرای کودتا، پروژه‌ای چندلایه و پیچیده را همزمان پیش بردند: استفاده از ماشین پروپاگاندای خود برای تخریب وجهه سیاسی مصدق، رشوه دادن به برخی از نمایندگان وقت پارلمان ایران، سازماندهی نیروهای نظامی و در نهایت به راه انداختن راهپیمایی‌ها و اعتراضات خیابانی.»

بخشی از اسناد سیا درباره ایران که به مقطع کودتا مربوط می‌شوند در دهه ۱۹۶۰ از میان رفته‌اند. سیا ادعا می‌کند در بایگانی‌های امن خود جای کافی برای نگهداری آنها نداشته‌است.سیا در مقدمه یکی از سندهای متعلق به سال ۱۹۵۴ است، می‌نویسد: «در پایان سال 1952 روشن بود که دولت مصدق نمی‌تواند با کشورهای غربی که منافعی در ایران دارند به توافقی نفتی برسد.»

کودتای ۲۸ مرداد تأثیر مهمی بر روابط ایران و آمریکا گذاشت که هنوز آثار آن در روابط دو کشور محسوس است. در ۱۸ مارس سال ۲۰۰۰ مادلین آلبرایت، وزیر خارجه وقت آمریکا در سخنرانی خود گفت: سال ۱۹۵۳ آمریکا نقش مؤثری در ترتیب دادن براندازی نخست‌وزیر محبوب ایران محمد مصدق داشت.

دولت آیزنهاور معتقد بود اقداماتش به دلایل استراتژیک موجّه‌اند، ولی این کودتا آشکارا باعث پسرفت سیر تکامل سیاسی ایران شد و تعجبی ندارد هنوز بسیاری از ایرانیان از این دخالت آمریکا در امور داخلی آنان ناراحتند. علاوه براین، در ربع قرن بعد از آن آمریکا و غرب پیوسته از رژیم شاه حمایت کردند.

دولت شاه هرچند کارهای زیادی برای پیشرفت اقتصادی ایران انجام داد،اما مخالفان خود را بیرحمانه سرکوب کرد .اظهارات صریح آلبرایت نشان می دهد آمریکا در کنار انگلیس مسئول مستقیم تمام جنایات و اقدامات سرکوبگرانه رژیم شاه در 25 سال بعد از کودتای 28 مرداد است.

نویسنده: دکتر سید رضا میرطاهر، کارشناس مسائل آمریکا و روسیه