جدال با سرطان از مسیر واکسن

واکسن سرطان جدیدترین روش معرفی شده برای درمان سرطان است که اگر روی انسان اثرگذار باشد، روشی با حداقل عوارض جانبی و بیشترین میزان موفقیت در از بین بردن سلول‌های سرطانی خواهد بود. البته استفاده از نام واکسن مترادف با تعریفی که از دیگر واکسن‌ها داریم نیست و در واقع به جای عامل پیشگیری، عاملی برای درمان بیماری است.

واکسن سرطان روی انسان آزمایش می‌شود

سلول‌های سرطانی در زمانی بسیار کوتاه، رشد می‌کنند و با حمله به سلول‌های سالم، آنها را از بین می‌برند. روش‌های درمانی مقابله با انواع سرطان تاکنون به‌طور کامل کشف نشده است. از طرف دیگر روش‌های درمانی کنونی نیز عوارض‌جانبی شدید و گاهی غیرقابل جبران برای فرد درگیر با سرطان دارند. در فرآیند ایجاد سرطان در واقع این خود بدن است که سلول‌های سرطانی را تولید می‌کند و سیستم ایمنی بدن به این سلول‌ها به چشم مهاجم خارجی مثل ویروس‌ها نگاه نمی‌کند. به همین دلیل برخی از روش‌های درمان بر پایه ایمونوتراپی به‌دنبال کار روی سیستم ایمنی بدن برای شناسایی سلول‌های سرطانی هستند. مهندسی ژنتیک یکی از روش‌هایی است که برای از بین بردن سلول‌های سرطانی پیشنهاد می‌شود، اما این روش بسیار سخت، زمانبر و پرهزینه است. برخلاف آن تزریق واکسن سرطان می‌تواند روش نسبتا ساده و کم هزینه‌تری برای مقابله با سلول‌های سرطانی باشد.

اکنون محققان دانشکده علوم پزشکی دانشگاه استنفورد روش جدیدی برای درمان سرطان یافته‌اند که واکسن سرطان نام گرفته است. این گروه پس از آزمایش موفقیت‌آمیز واکسن سرطان روی موش‌ها، بتازگی مرحله بعدی آزمایش روی انسان را آغاز کردند. به این ترتیب آنها از دو عامل کمک گرفتند که سیستم ایمنی بدن را تقویت می‌کند و در حال حاضر آزمایش‌های بالینی این روش در حال انجام است. در آزمایش انجام شده روی موش‌ها با تزریق اول 87 مورد از 90 مورد و با تزریق دوم همه موش‌های مبتلا به سرطان لفنوم بهبود یافتند. اکنون آزمایش این واکسن روی انسان آغاز شده است و برای اولین‌بار واکسن به 15 بیمار مبتلا به سرطان لنفوم با درجه پایین تزریق می‌شود.

نفوذ به سیستم ایمنی بدن برای از بین بردن سرطان

این واکسن ابتدا روی 90 موش با سرطان لنفوم آزمایش شد. در اولین مرحله 87 موش کاملا بهبود پیدا کردند و سه موش باقی مانده در درمان ثانویه بهبود یافتند. در ادامه این درمان روی موش‌هایی که به شکل ژنتیک با سرطان سینه رشد پیدا کرده بودند، نیز آزمایش شد. درمان این تومور اغلب (و نه همیشه) نتیجه‌بخش بود و طول عمر حیوانات را افزایش داد. همچنین این تیم روش درمانی جدید را روی موش‌های با هر دو سرطان لنفوم و سرطان روده بزرگ آزمایش کردند که نشان داد این روش بدون محدودیت است و سلول‌های تی (T) برای هر نوع تومور به‌طور خاص اثرگذار خواهند بود.

همه این موارد به این معناست که ایمنی‌درمانی بدون مهندسی ژنتیک خارج از بدن انسان نیز امکان‌پذیر خواهد بود. نفوذ به سیستم ایمنی بدن به این روش، نشان می‌دهد احتمالا در آینده محدودیتی برای از بین بردن هیچ نوع سلول سرطانی وجود نخواهد داشت.

واکسن سرطان، پاسخ ایمنی قوی به سلول‌های سرطانی

از گذشته‌های دور واکسن‌ها عمدتا برای پیشگیری از بیماری‌های عفونی استفاده می‌شدند و نقش بسیار پررنگی در کاهش بار این بیماری‌ها در جامعه ایفا کرده‌اند. دکتر نیما رضایی، متخصص ایمونولوژی و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران، درباره این روش جدید برای درمان سرطان به جام‌جم می‌گوید: در این روش که نوعی ایمونوتراپی (استفاده از سیستم ایمنی برای درمان بیماری‌ها) محسوب می‌شود، سیستم ایمنی فرد با عامل بیماریزا تحریک شده و در مواجهه بعدی پاسخ قوی‌تری بروز می‌دهد که می‌تواند به حذف عامل بیماریزا منجر شود. با گذشت زمان و تکامل دیدگاه نسبت به سایر بیماری‌هایی که سیستم ایمنی نقش بارزی در آنها دارد، واکسن‌ها نه تنها برای پیشگیری از بیماری‌های غیرعفونی مانند سرطان بلکه فراتر از آن، به‌عنوان انتخاب مناسبی برای درمان سرطان مطرح شدند.

دکتر رضایی ادامه می‌دهد: با پیشرفت روزافزون علم ایمونولوژی سرطان، توجه دانشمندان به فرآیند پویای تقابل میان اجزای سیستم ایمنی و سلول‌های سرطانی یا همان نظریه immunoediting معطوف شد. طبق این نظریه فعل و انفعالات میان سلول‌های سرطانی و اجزای سیستم ایمنی در یکی از سه حالت ممکن، یعنی حذف سلول سرطانی، تعادل میان سلول سرطانی و سیستم ایمنی یا گریز از سیستم ایمنی وجود دارد. حالت اول سبب سرکوب سرطان و حالت سوم سبب ایجاد تظاهرات این بیماری بدخیم می‌شود. ایمونوتراپی با هدف تقویت یا ایجاد مرحله حذف و تضعیف یا از بین بردن سازوکار‌های منجر به گریز سلول‌های سرطانی انجام می‌شود. انواع مختلف ایمونوتراپی به صورت فعال یا غیرفعال و اختصاصی یا غیراختصاصی می‌توانند بخش‌های مختلف این فرآیند را مورد هدف قرار دهند. وی تصریح می‌کند: واکسن‌های ضدسرطان به عنوان یک روش اختصاصی و فعال ایمونوتراپی امروزه مورد توجه بسیاری از دانشمندان قرار گرفته‌اند. تمرکز واکسن‌ها بر هدف قراردادن آنتی‌ژن‌هایی است که مختص سلول سرطانی هستند و روی سلول‌های سالم بیان نمی‌شوند. واکسن‌ها به‌طور اختصاصی سیستم ایمنی را به سمت ایجاد پاسخی علیه سلول سرطانی هدایت می‌کنند و به این ترتیب از ایجاد عوارض جدی ـ که ممکن است برخی دیگر از روش‌های ایمونوتراپی ایجاد کند ـ جلوگیری می‌کنند.

واکسن‌های‌شخصی‌سازی‌شده برای یافتن آنتی ژن‌ها

به گفته دکتر رضایی، در تولید واکسن‌های ضدسرطان، توانایی ایجاد پاسخ ایمنی قوی یا همان ایمونوژنوسیتی بالا ویژگی دیگری است که در کنار بی‌خطر بودن، باید مورد توجه قرار گیرد. یافتن و انتخاب آنتی‌ژن‌هایی که سبب تمایز میان سلول‌های سرطانی و سلول‌های سالم شوند و بتوانند قوی ترین پاسخ ایمنی ممکن را ایجاد کنند از اهمیت خاصی برخوردار است. دکتر رضایی در ادامه نقش فناوری را در یافتن آنتی ژن‌ها مطرح می‌کند و می‌افزاید: با پیشرفت فناوری‌های ژنومیک امکان یافتن آنتی‌ژن‌هایی که به‌دنبال جهش‌های ژنتیک به‌وجود آمده و مختص خود بیمار است فراهم شده است. بتازگی این آنتی‌ژن‌ها موسوم به نئوآنتی‌ژن نقش مهمی را در تولید و استفاده از واکسن‌های شخصی‌سازی‌شده داشته‌اند. از روزهای آغازین ارزیابی واکسن برای درمان سرطان نتایجی امیدوارکننده‌ به‌دست آمد. این درمان‌زیستی در کنار ویژگی چشمگیر بی‌خطر بودن توانست در اکثر مطالعات بالینی کوچک منجر به ایجاد پاسخ‌های مطلوبی شود که در نهایت سبب آزمایش آن در مطالعات بزرگ‌تر انسانی شد.

این ایمونولوژیست با اشاره به این که تعداد زیاد و انواع گوناگونی از واکسن‌ها در مرحله‌های انسانی سرطان‌های مختلف از جمله سرطان پروستات، ریه، پوست، روده و پستان مورد مطالعه قرار گرفته‌اند، می‌گوید: با این که نتایج بعضی از مطالعات بزرگ مطابق پیش‌بینی اجراکنندگان پیش نرفت اما سبب یافتن اطلاعات جدیدی در مورد تاثیر چشمگیر واکسن در گروه‌های خاصی از بیماران شد. این اطلاعات و نتایج منجر به اتخاذ تصمیمات جدید برای افزایش کارایی واکسن‌ها شد. مواردی از قبیل انتخاب آنتی‌ژن مناسب، انتخاب کمک واکسن‌ها و روش و دوز مناسب، انتخاب بیمارانی که بیشترین سود را از این درمان می‌برند، تعیین اهداف مطالعه متناسب با نوع درمان و مقایسه صحیح بین گروه‌های مداخله و شاهد در ارزیابی‌های بعدی مورد توجه و تغییر قرار گرفتند.

آینده روشن روش جدید مقابله با سرطان

فوق‌تخصص ایمونولوژی دانشگاه علوم پزشکی تهران، در پایان آینده این روش جدید را روشن می‌داند و می‌گوید: تا به امروز تعدادی از واکسن‌ها که سبب افزایش عمر بیماران مبتلا به سرطان شده‌اند، مورد تائید سازمان‌های غذا و دارو در کشورهای مختلف از جمله آمریکا، کانادا و روسیه قرار گرفته‌اند تا برای درمان بیماران مورد استفاده قرار گیرند. دکتر رضایی تأکید می‌کند: نکته قابل توجه این است که تمام این واکسن‌های تائید شده از جمله واکسن‌های شخصی‌سازی شده بوده‌اند؛ یعنی منشأ این فرآورده‌های زیستی از خود فرد بیمار، و نه از موجودات یا انسان دیگری تامین شده است. استفاده از نئوآنتی‌ژن‌ها روش جدیدی است که بتازگی به جمع واکسن‌های شخصی‌سازی ‌شده پیوسته است و انتظار می‌رود در آینده‌ای نه‌چندان دور به جایگاه حقیقی خود در درمان سرطان‌ها بویژه انواع عودکننده آنها برسد. اکنون در بسیاری از مطالعات انسانی، واکسن‌ها به‌صورت ترکیبی با سایر درمان‌ها از جمله سایر انواع ایمنی درمانی، شیمی درمانی و اشعه درمانی در حال آزمایش است. با توجه به ظرفیت‌های این درمان در هدف‌گیری سلول سرطانی آینده روشنی برای آن قابل تصور است.

واکسن سرطان چگونه عمل می‌کند؟

در بسیاری از موارد، پس از درمان نوعی از سرطان، سلول‌های سرطانی بار دیگر خود را در بدن نشان می‌دهند و گاهی تا سال‌ها فرد را درگیر می‌کنند. نتیجه استفاده از این ترکیب نشان داده است نه تنها سلول‌های سرطانی از بین می‌رود، بلکه با فعال کردن سیستم ایمنی علیه تومورها، مانع رشد تومورهای بعدی می‌شود.

استفاده از نام واکسن برای این روش درمان سرطان دقیقا به معنی نقشی نیست که واکسن در پیشگیری از بیماری‌های دیگر ایفا می‌کند. سیستم ایمنی بدن برای از بین بردن تومورهای سرطانی نیاز به قدرت بیشتری دارد و این واکسن می‌تواند سلول‌های ایمنی را فعال و به آنها در از بین بردن تومور کمک کند. بنابراین به کمک این روش پیش‌بینی می‌شود در آینده بتوان عامل بروز و تشدید سرطان‌ها را تا حدود زیادی محدود کرده و تحت کنترل در آورد.

اما اگر از زاویه دیگری به این موضوع نگاه کنیم، استفاده از عنوان واکسن در مورد این روش درمان سرطان دقیقا همان تعریفی نیست که ما از واکسن در ذهن داریم؛ گرچه تزریق واکسن برای آماده ‌کردن سیستم ایمنی بدن به منظور پیشگیری از ابتلا به بیماری است. اما این مفهوم در اینجا زمانی استفاده می‌شود که بدن دارای تومور سرطانی است و واکسن مستقیم به محل آسیب‌دیده
تزریق می‌شود.

تقویت‌کننده سلول‌های مدافع بدن

این روش درمانی، نیاز به شناسایی هر نوع تومور به‌طور مشخص را از بین می‌برد و همه بخش‌های سیستم ایمنی بدن را نیز درگیر نمی‌کند، بلکه سلول‌های سرطانی را هدف حمله خود قرار می‌دهد. محققان دانشگاه استنفورد در این روش از دو عامل تحریک‌کننده سیستم ایمنی استفاده کردند که به‌صورت ترکیبی در بدن عمل خواهند کرد. همزمان با رشد تومور، سلول‌های تی (T-Cell) سیستم ایمنی پروتئین‌های غیرطبیعی را تشخیص می‌دهند و واکسن سرطان از همین خاصیت برای مقابله با سلول سرطانی استفاده می‌کند. اما سلول‌های سرطانی می‌توانند برای جلوگیری از مواجه شدن با واکنش سیستم ایمنی جهش پیدا کرده و سلول‌های مدافع سیستم ایمنی را سرکوب کنند. در اینجا نقش واکسن سرطان اهمیت پیدا می‌کند تا سلول‌های تی را برای دفاع از تومورها قوی‌تر کند.

این واکسن ترکیبی از یک دی‌ان‌ای و یک آنتی‌بادی علیه پروتئین سلول ایمنی است که فعالیت سلول‌های تی در سیستم ایمنی بدن را تقویت می‌کند. بخش دیگری از این واکسن نوعی آنتی‌بادی است که سلول‌های تی را برای جنگ با سلول‌های سرطانی فعال می‌کند. واکسن سرطان ترکیبی از این دو فاکتور است که تزریق فقط چند میکروگرم از آن به سلول سرطانی، سلول‌های تی را داخل تومورهایی که خطرناک تشخیص داده شده‌اند، فعال می‌کند. تعدادی از همین سلول‌های تی بعد از این مرحله، منطقه تزریق را ترک می‌کنند و به سمت قسمت‌های دیگر بدن می‌روند که می‌توانند سلول‌های سرطانی احتمالی دیگر را پیش از خطرناک شدن از بین ببرند.

در واقع این واکسن می‌تواند سیستم ایمنی بدن را کنترل کند و سلول‌های ایمنی را به میدان مبارزه با سلول‌های سرطانی هدایت کند. اگر این روش درمانی آزمایش‌های بالینی روی انسان را نیز با موفقیت پشت سر بگذارد، می‌تواند روشی به مراتب تاثیرگذارتر و با عوارض‌جانبی کمتر نسبت به دیگر روش‌های درمان سرطان باشد.