طرحی جدید برای حفاظت از یــوز ایــرانـی

امروز اما باد که می وزد بوی انقراضش زودتر از بوی خودش به مشام می رسد؛ نه دیگر رد پا و اثری و نه تصویری از آن برجاست، غیر از مشاهده گاه به گاه و دیربه دیری که تنها دوربین کارشناسان محیط زیست آن را ثبت و ضبط می کنند؛ مثل یک هفته پیش که تصویر یک ماده یوز و دو توله اش توسط دوربین سرپرست اداره پارک ملی توران سمنان ثبت شد و چراغ امید حفاظت از این گونه ارزشمند ایرانی را همچنان روشن نگه داشت.

به گزارش جام جم، بحث حفاظت از یوز ایرانی با توجه به کاهش شدید این گونه کمیاب، چند سالی است که در کشورمان مطرح شده؛ با برنامه های مختلف که یکی از مهمترین آنها پروژه حفاظت از یوز است که از سال 1380 با همکاری سازمان حفاظت از محیط زیست و بخش برنامه ریزی برای توسعه سازمان ملل در حال اجراست. اما حتی این پروژه بین المللی هم نه تنها در جلوگیری از کاهش جمعیت گونه یوز موفق نبود، بلکه تاکنون حتی نتوانسته آمار درست و دقیقی از جمعیت یوزها در کشورمان ارائه دهد و یا برای نابودی این گونه در کویر یزد پاسخی داشته باشد. شاید یکی از دلایلش طرح هایی است که قرار بود با اجرای شان، خطر مرگ و میر از سر یوزها کم شود، اما در عمل هیچ کدام آنها هنوز به سرانجامی نرسیده است؛ طرح هایی مثل امن کردن جاده هایی که در مسیر زیستگاه یوزها قرار دارد، و یا کنترل جمعیت انبوه دام ها و سگ های گله در زیستگاه یوز.

ایران آخرین زیستگاه یوزپلنگ آسیایی در جهان است و یوز نماد محیط زیست و حیات وحش ایران. مهمترین زیستگاه های یوزهای آسیایی که با نام یوز ایرانی هم شهره اند، ده منطقه در هفت استان کشور شامل دربند و راور در استان کرمان، توران در استان سمنان، عباس‌آباد نایین در استان اصفهان، پناهگاه حیات وحش میاندشت در خراسان‌شمالی، نایبندان در خراسان جنوبی، بشرویه در خراسان‌رضوی و مناطق بافق، دره انجیر، بهاباد و آریز در استان یزد است که هیچ کدام حال و روز خوشی ندارند. گرچه شاید بتوان گفت نسل اینگونه در استان یزد دیگر منقرض شده، زیرا چندسالی است که بجز چند یوز نر، هیچ یوز دیگری در مناطق سه گانه این کویر مشاهده نشده است. وضعیت راور و دربند در استان کرمان هم بحرانی است، گرچه هنوز در مناطق شمالی کشور مانند 'توران' در سمنان و 'میاندشت' در خراسان شمالی امیدواری نسبت به یوزپلنگ ها بیشتر است، بویژه اینکه اخیرا نیز چند عکس از یوز ماده به همراه توله هایش منتشر شده است.

حصر یوزپلنگ؛ آخرین راهکار

سرعت بالای انقراض یوز ایرانی از یک سو و افزایش هشدارها و نگرانی ها بابت انقراض کامل یوز در آینده ای نزدیک از دیگر سو، سازمان محیط زیست را برآن داشته تا طرح جدیدی را با همکاری پروژه بین المللی حفاظت از یوز ایرانی اجرایی کند؛ طرحی که مجید خرازیان مقدم، مدیرکل دفتر حیات‌وحش سازمان محیط زیست، بیش از یک هفته پیش آن را با خبرنگاران در میان گذاشت و با بیان اینکه باید همه تیرهایمان را امتحان کنیم، گفت: این طرح شامل حفاظت از یوز در منطقه وسیع محصور است که منطقه ای به وسعت 50 هزار هکتار مساحت هم برای آن مشخص شده و اکنون وضعیت یوز به گونه‌ای است که چاره ای نداریم جز آنکه باید آن را در دستور کار قرار دهیم.

تفسیری که از سخنان مدیرکل دفتر حیات‌وحش و طرح جدیدش استنباط می شد، این بود که قرار است منطقه ای محصور برای معدود یوزهای باقیمانده کشور تعیین و همه یوزها به آن منتقل شوند، و یا اینکه دور هر یک از زیستگاه های ده گانه یوز در کشور حصاری کشیده شود تا هم از خطر مرگ و میر بواسطه عبور از جاده و تصادف با خودروهای عبوری در امان بمانند و هم از شلیک چوپانان و حمله سگ های گله. طرحی که البته با سبک و سیاق زندگی یوز هیچ تناسبی ندارد، زیرا یوز برای تامین غذا و امنیت، در مناطق و زیستگاه های مختلف در رفت و آمد است و بقایش هم بند همین جابه جایی ها.

ارائه این طرح با تفسیری که از آن می شد ( و البته تاکنون برای یوز در هیچ جای دنیا اجرا نشده)، واکنش های منفی متعددی را از سوی کارشناسان به همراه داشت. امین ولیان، کارشناس یوزآسیایی جمعیت دیده بان طبیعت شاهرود که یکی از فعالان حوزه حفاظت از یوزهای توران سمنان است، از جمله افراد معترض به این طرح است و به جام جم می گوید: عجیب است که پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی، حصر را بهترین شیوه حفاظتی برای سریعترین دونده خشکی جهان برگزیده است.

ولیان معتقد است که این تصمیم بیش از آنکه علمی و عاقلانه باشد، ناشی از ضعف مدیریتی موجود برای جلوگیری از انقراض یوز است که پایان غم انگیز بقای یوزآسیایی را در پی خواهد داشت.

این فعال محیط زیست تاکید می کند پروژه ای که در طی چندین سال گذشته نتوانسته مسیر چند ده کیلومتری شمال توران (بین جاده شاهرود-سبزوار) را ایمن سازی کند، چطور می تواند محوطه چند صدهکتاری را فنس کشی و از آن مهمتر مدیریت کند!

ولیان می گوید حتی اگر طرح تکثیر یوز در حصر، با توجه به شرایط بحرانی و اسف بار یوز طرح قابل قبولی باشد، اما با سرعت لاک پشتی که سازمان محیط زیست و پروژه حفاظت از یوز در اجرایی کردن تصمیماتشان دارند، نمی توان به اجرای موفقیت آمیز این طرح دلخوش کرد.

تفسیر نادرست طرح

هومن جوکار، مدیر پروژه بین‌المللی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی اما به جام جم می گوید برداشت های نادرستی از طرح حفاظت محصور یوزپلنگ شده است و واقعیت ماجرا چیز دیگری است. درواقع تمام برداشت هایی که از این طرح شده، مانند انتقال یوز از نقاط و زیستگاه های مختلف کشور به یک منطقه محصور واحد، و یا محصور کردن کامل یک زیستگاه نادرست است و در مناطقی که حتی یک درصد امید زادآوری طبیعی یا حتی یک نصف ماده وجود داشته باشد، این طرح در آنجا اجرا نمی شود و اصلا قرار نیست هیچ یوزی از زیستگاه خود جابه جا شود.

جوکار با تاکید بر اینکه جای هیچگونه نگرانی بابت اجرای این طرح نیست، می افزاید: این طرح پس از دو سال کار و مطالعه ارائه شده، با این حال دوباره با کارشناسان داخلی و خارجی درمیان گذاشته خواهد شد و درصورتی که با نظر موافق همه بویژه کارشناسان استان های زیستگاه یوز، همراه باشد و بتواند به بقای یوز کمک کند، به اجرا در خواهد آمد.

وی این را هم اضافه می کند که این طرح تنها یکی از چند گزینه مطرح برای آینده یوز است و قرار نیست به هیچ عنوان جایگزین برنامه های حفاظتی یوز در طبیعت بشود، بلکه در کنار آنها جلو خواهد رفت و اجرایی خواهد شد.

مدیر پروژه بین‌المللی حفاظت از یوزپلنگ آسیایی، طرح حفاظت محصور یوزپلنگ را یک طرح پشتیبان دانسته و درخصوص ایده کلی و نحوه اجرای آن می گوید: براساس این طرح قرار است در مناطقی مثل استان یزد که در مناطق سه گانه آن دیگر هیچ ماده یوزی باقی نمانده، و تنها سه تا چهار یوز نر دارد که سنشان به 8 سال رسیده و هرلحظه امکان دارد برای همیشه از یوز خالی شوند، یک منطقه وسیع به بزرگی یک منطقه حفاظت شده، اما فنس کشی شده و محصور، طوری که ساز و کار جفت گیری و زندگی طبیعی در آن امکان پذیر باشد، ایجاد شود.

جوکار می افزاید: در این منطقه محصور از خود یوزهای نر یا از اسپرم آنها برای جفت گیری با توله ماده هایی که از جفت گیری کوشک و دلبر ( یوزهای نر و ماده ای که اکنون در پارک پردیسان زیست می کنند) متولد خواهند شد، استفاده خواهد شد و فرزندانی که از این جفت گیری به دنیا می آیند، در آن زیستگاه بزرگ محصور تحت کنترل و مدیریت به زندگی ادامه می دهند تا حیات دوباره به زیستگاه یزد بازگردد.

وی تاکید می کند که طرح حفاظت محصور یوز، یک طرح بلندمدت است و به عنوان یک طرح حاشیه ای و پشتیبان و برای حفظ ذخایر ژنتیکی یوزها در روزهای وخیم تر است، اما اجرای آن به آن معنا نیست که امیدمان به کل از طبیعت بریده شده و بخواهیم زادو ولد طبیعی یوزها را رها کرده و به فکر ادامه حیات آنها در حصر باشیم، زیرا هنوز مناطق زایا داریم و هیچ وقت میاندشت در خراسان شمالی و توران در سمنان به اندازه امروز زاداوری نداشته اند.

فاطمه مرادزاده