رخت سیاه بر تن شاخ شمشاد‌

شب‌پره شمشاد، آفتی وارداتی است که بومی کشورهای شرق آسیا شامل چین، ژاپن، تایوان و هند است. آن طور که در گزارش‌ها آمده است از سال 2007 تخم و لارو این آفت به شمال اروپا، ترکیه و آذربایجان منتقل شده است. این مهمان ناخوانده معلوم نیست سوغات کدام محموله آلوده بوده است. گروهی رهاسازی این پروانه در جنگل‌های ایران را عمدی و ناشی از عملیات بیوتروریستی معرفی می‌کنند و گروهی دیگر ضعف قرنطینه‌های گیاهی و نبود قرنطینه داخلی را عاملی می‌دانند که سبب شده، شب‌پره به شمشادهای شمال ایران دسترسی پیدا کند، اما آنچه مسلم است امروز نمی‌دانیم با این بلای خانمانسوز چه کنیم. بیم آن می‌رود این حشره خوش‌اشتها، تمام شمشادهای شمال ایران را نیست و نابود کند، زیرا به گفته بهمن افراسیابی، مدیرکل دفتر حفاظت و حمایت سازمان جنگل‌ها این حشره تاکنون 30 هزار هکتار از 72 هزار هکتار شمشادستان‌های شمال را از میان برده است.

او به جام‌جم می‌گوید: ما با بازنگری اقدامات گذشته خود، اصلاحاتی را در روند کارها ایجاد کردیم. بعد از ارائه گزارش چند نفر از اعضای کمیته تخصصی گیاه پزشکی، درخواست اعتبار یک و نیم میلیارد تومانی برای مبارزه با شب‌پره را مطرح کردیم و این اعتبار به ما داده شد.

به این ترتیب با هماهنگی سازمان‌ حفظ نباتات، موسسه تحقیقات گیاه پزشکی کشور و موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کارگروهی تشکیل شد تا در کنار کمیته تخصصی گیاه پزشکی فعالیت کند. طرحی نیز نوشته شد که در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت شب‌پره مدیریت شود و علاوه براین در استان‌ها نیز کارگروه عملیاتی برای رصد، پایش و ارزیابی شرایط تشکیل شد.

آن طور که افراسیابی توضیح می‌دهد شمشادستان‌های ساری، کمتر به این آفت آلوده شده و بیشترین خسارت به شمشادهای چالوس و نوشهر وارد شده است. در گلستان هم شدت آلودگی خیلی زیاد نیست.

مدیرکل دفتر حفاظت و حمایت سازمان جنگل‌ها در واکنش به اظهارات مطرح شده در زمینه بی‌اثر بودن نسخه محلول پاشی تجویز شده توسط سازمان جنگل‌ها نیز عنوان می‌کند: ما به محلول‌ بی‌تی روغن سریش اضافه کردیم و در حال حاضر نتایج مثبت خوبی از تلفیق محلول بی‌تی با روغن‌های گیاهی در کشور به دست آمده است.

به گفته او، وجود مراحل مختلف زندگی برای آفت شب‌پره، زیراشکوب بودن این گونه ـ که امکان محلول پاشی هوایی را از سازمان جنگل‌ها سلب می‌کند ـ توسعه و رشد سریع جمعیت این آفت و موقعیت اکولوژیکی مناسب منطقه برای رشد این حشره سبب شده است مبارزه با آن سخت باشد، اما برخی از کسانی که تخصص ندارند، فقط می‌بینند بخشی از شمشادزارهای ما خشک می‌شود. این گروه فکر می‌کنند سازمان جنگل‌ها در مدیریت آفت ضعیف عمل کرده است.

افراسیابی با تاکید بر این که مدیریت آفت شب‌پره از دغدغه‌های اصلی سازمان جنگل‌هاست، دو گروه از معترضان برنامه‌های این سازمان را کاسب کار معرفی می‌کند. به گفته او سم‌فروش‌ها به دنبال فروش اجناس خود هستند و گروهی که می‌گویند باید از شمشادها قلمه گرفت نیز به دنبال کاسبی خود هستند.

آن طور که او می‌گوید قلمه‌گیری جزو برنامه‌های سازمان جنگل‌هاست و در حیطه وظایف معاونت امور جنگل است. قلمه‌گیری محدودیت زمانی خاصی ندارد و وظیفه سازمان جنگل‌ها این است توده‌هایی از شمشاد را که هنوز سالم است، حفظ کند و نگذارد آلوده شود.‌

نبود مطالعه و تحقیق

کارشناسان از نبود مطالعه و اطلاعات کافی درباره نحوه استفاده از بی‌تی و استفاده از محلول‌های تاریخ مصرف گذشته را نیز عوامل دیگری در به نتیجه نرسیدن تلاش‌ها برای کنترل شب‌پره شمشاد معرفی می‌کند که سبب شده محلول‌پاشی‌ها تاثیر مطلوب خود را در کنترل آفت از دست بدهد.

آن طور که قائم‌مقام دفتر حفاظت سازمان جنگل‌ها در شمال کشورمی گوید در ماه‌های اخیر از تله‌های فرمونی برای پیش‌آگاهی و بررسی ورود آفت به توده‌های شمشاد استفاده شده است.

این در حالی است که به گفته کارشناسان‌ تله‌های فرومونی دلتا کارایی خوبی نداشته‌اند، ولی تله‌های قیفی امتحان خود را در رودبار خوب پس داده‌ و طی یک هفته، بیش از 250 شب‌پره را به تله انداخته‌اند.

آهنگران به استفاده از تله‌های نوری نیز در برنامه‌های مدیریت شب‌پره اشاره می‌کند و معتقد است استفاده از تله‌های نوری برای مبارزه با شب‌پره مناسب نیست، زیرا این تله‌ها بجز شب‌پره انواع دیگری از حشرات شب پرواز نظیر انواع سوسک‌ها، زنبورها و مگس‌ها را به تله می‌اندازد که ممکن است بعضی از آنها، حشرات مفیدی باشند.

برخی کارشناسان از فاسد شدن بذرهای جمع‌آوری شده شمشاد به دلیل بالا بودن دما و رطوبت و ایجاد اختلال در تنفس بذر خبر می‎‌دهند و یادآور می‌شوند‌ قوه نامیه بذر شمشاد خیلی زود از دست می‌رود. به همین دلیل سازمان جنگل‌ها از موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع و مرکز بذر محمودآباد خواسته است بذر شمشاد را در شرایط فراسرد و داخل نیتروژن مایع نگهداری کنند. این کار مقداری از بذرها را برای آینده حفظ می‌کند.

دوره‌آموزشی برای سازمان‌های مردم نهاد

علاوه براین بهتر است بخشی از بذرهایی که امسال جمع‌آوری شده، در اختیار سازمان‌های مردم نهاد علاقه‌مند قرار ‌‌گیرد تا توسط این افراد تبدیل به نهال شمشاد شوند.

قائم‌مقام دفتر حفاظت سازمان جنگل‌ها در شمال کشور می‌گوید: ما بیش از 60 تا 70 درصد توده‌های شمشاد خود را از دست داده‌ایم یا این توده‌ها خزان کرده‌اند؛ بنابراین ناچاریم قلمه‌گیری را حتی در توده‌های بلوارهای شهری که هنوز آلوده نشده‌اند نیز انجام دهیم.

او درباره وضع‌ قلمه‌گیری شمشاد عنوان می‌کند: طبق قرارداد با بخش خصوصی قرار بود 800 هزار قلمه شمشاد تهیه شود که به دلیل عدم تامین اعتبار، تعداد کمتری قلمه تهیه شد. ‌

آن طور که آهنگران توضیح می‌دهد شرکت فریم و نکا چوب در سه منطقه مختلف قلمه‌گیری انجام می‌دهند، اما چون این اقدام اولین تجربه آنها بود، درصد زنده‌مانی قلمه‌های تهیه شده توسط آنها خیلی بالا نیست. از 50 هزار قلمه کشت شده توسط این دو مجموعه، 25 تا 30 درصد قلمه‌ها در حال ریشه زدن است. به گفته او در شرکت چوب و کاغذ مازندران هنوز کار قلمه‌گیری آغاز نشده است.

قائم‌مقام دفتر حفاظت سازمان جنگل‌ها در شمال کشور از برگزاری دوره‌های آموزشی برای دو تا سه تشکل مردم نهاد نیز خبر می‌دهد و می‌گوید: دستورالعملی تهیه کردیم تا علاقه‌مندان کار قلمه‌گیری را شروع کنند. حتی اگر این افراد داخل گلدان یا حیاط منازل نهال تولید کنند، می‌توانیم بخشی از فرمول‌های ژنتیک شمشادهای ایران را حفظ کنیم. این کارگاه آموزشی در هفته آینده برای سازمان‌های مردم نهاد علاقه‌مند برگزار می‌شود.

تمام راه‌های طی شده برای نجات شمشاد ایرانی

حذف یک گونه گیاهی در هر کشوری، تمام بشریت را از مزایای وجود آن گونه محروم می‎کند. چه‌بسا درمان بسیاری از بیماری‌ها و رمز و راز بسیاری از مشکلات طبیعت در حضور یک گونه نهفته باشد که با از دست رفتن آن، بشر برای همیشه فرصت کشف این اسرار را از دست می‌دهد. درباره شمشاد نیز مطالعاتی در رابطه با تاثیر آن روی بیماری‌ها در دست انجام است؛ اما این گونه بومی ایران، امروز به دلیل حمله یک آفت در معرض خطر انقراض قرار دارد.

یزدانفر آهنگران، قائم مقام دفتر حفاظت سازمان جنگل‌ها در شمال کشور در گفت‌وگو با جام‌جم از تمام برنامه‌هایی که برای نجات این گونه انجام شده، سخن می‌گوید.

او درباره علل‌ بی‌اثر بودن محلول بی‌تی برای حل این مشکل توضیح می‌دهد: این محلول در تمام دنیا روی شب‌پره تاثیر داشته، اما از آنجا که در شمال کشور با تداخل نسل شب‌پره مواجه هستیم، محلول بی‌تی کم‌اثر بوده است. این محلول روی لاروهای سن یک و دو موثر است. گاهی محلول پاشی‌های ما در مراحل رشدی بالاتر حشره انجام شده و روی کنترل جمعیت اثر نداشته است. در ضمن بی‌تی محلولی است که بر دستگاه گوارش حشره موثر است و اگر تمام سطح برگ آغشته به این محلول نباشد، اثر بی‌تی کاهش می‌یابد.

به گفته برخی کارشناسان آفت شمشاد دارای پنج نسل است و تنها راه کاهش جمعیت آن محلول پاشی علیه لارو در تمام نسل‌هاست؛ در حالی که به دلیل نبود اعتبارات و هزینه بالای محلول پاشی، فقط یک تا دو بار محلول بی‌تی در برخی مناطق آلوده کشورمان پاشیده می‌شود که خود دلیلی بر موفقیت نبودن بی‌تی است. در حال حاضر برای اثر‌گذاری بیشتر بی‌تی، این محلول با روغن سریش، روغن تلخ بیان یا برخی روغن‌های گیاهی دیگر ترکیب شده تا روی لاروهای با سن بالاتر هم تاثیرگذار باشد.

شمشادها خاطره می‌شوند

برخلاف نظر مدیرکل دفتر حفاظت و حمایت سازمان جنگل‌ها، هادی کیادلیری، رئیس انجمن جنگلبانی قلمه‌گیری را در این مقطع اقدام بسیار مهمی توصیف می‎کند.

او در گفت‌وگو با جام‌جم در واکنش به نظر افراسیابی که طرفداران قلمه‌گیری را افرادی دنبال کاسبی معرفی کرده است، می‌گوید: مدیران سازمان جنگل‌ها باید هوشمند باشند تا افرادی که دنبال کاسبی هستند، به اهداف خود نرسند.

در واقع باید بودجه در سازمان جنگل‌ها درست هزینه شود تا جلوی کاسبی افراد گرفته شود، اما اگر این سازمان نمی‌تواند به موقع قلمه‌گیری و شرایط شمشادها را مدیریت کند، نباید به افراد انگ کاسبی بزند.

آن طور که رئیس انجمن جنگلبانی توضیح می‌دهد انجام برخی کارها در جنگل تقدم و تاخر دارد. در شرایطی که یک آفت و بیماری به کشور وارد می‌شود، در مرحله اولیه باید آن را کنترل کرد. در واقع باید پیش از ورود آفت پیش‌بینی لازم را داشت‌ و بعد از ورود آن با اقدامات پیشگیرانه وارد عمل شد و اگر به هر دلیلی فرصت حفاظت ‌از دست رفت، تنها کاری که باید کرد، سالم‌سازی توده‌هاست.

کیادلیری ادامه می‌دهد: در مرحله سالم‌سازی بسته به نوع گونه، میزبان، حساسیت‌ها و شدت مشکلات، استراتژی‌های متفاوتی تعریف می‌شود. در مورد شمشاد به هر دلیلی نتوانسته‌ایم از شیوع آفت پیشگیری کنیم. فرصت جمع‌آوری بذر و حفاظت از گونه را از دست داده‌ایم. تنها راهی که باقی می‌ماند، قلمه‌گیری است. زیرا درباره قوه نامیه شمشاد اطلاعات کافی نداریم، اما هورمون‌هایی در اختیار داریم که به ریشه‌‎زایی این گونه کمک می‌کند.‌

درباره زمان جمع‌آوری بذر نیز باید توجه داشت جمع‌آوری زمانی شروع شد که خیلی از توده‌ها توانایی چندانی نداشتند. بعد از گذشت یک تا دو سال از بیماری شمشاد، مقداری بذر جمع‌آوری شد. به همین دلیل بذر خیلی از توده‌ها اکنون در دسترس نیست‌.

کارشناسان تاکید می‌کنند برای برخی آفات، راهکارهایی عمومی وجود دارد که به محض طغیان آفت باید اجرایی شود. نمی‌توان منتظر نتایج تحقیقات ماند، زیرا مطالعه بیولوژی یک آفت حداقل دو سال طول می‌کشد و در این مدت آفت خسارات جبران‌ناپذیری به اکوسیستم وارد می‌کند.

کیادلیری، شیوع آفت شب‌پره را تلنگری می‎‌داند که سبب می‌شود به دنبال تشکیل بانک ژن و بانک بذر برای گونه‌های درختی باشیم، زیرا تاکنون بانک کاملی در این خصوص در کشور ایجاد نشده است.

تنها راه نجات شمشاد

شب‌پره شمشاد را پروانه تنبلی معرفی می‌کنند که قدرت پروازی ندارد. این پروانه فقط دو متر پرواز می‌کند و برای جابه‌جایی‌های طولانی باید به بدن پرندگان، وسایل نقلیه و ... بچسبد تا بتواند مسافت‌های طولانی را طی کند. سرعت گسترش شب‌پره در جنگل‌های شمال نشان می‎‌دهد قرنطینه داخلی در کشور خوب عمل نمی‌کند و احتمالا توریست‌پذیر بودن نوار ساحلی شمال کشور، تردد بی‌قاعده گردشگر در توده‌های شمشاد و...، زمینه گسترش شب‌پره را فراهم کرده است. نصرت‌الله صفائیان به عنوان یک اکولوژیست درباره دلایل توسعه شب‌پره در جنگل‌های شمال می‌گوید: در شرایطی که به دلیل ساخت جاده، عملیات عمرانی و... اکوسیستم‌ها را ساده کرده‌ایم، آن اکوسیستم در زمان بروز مشکل نمی‌تواند راه‌حل درستی برای خود بیابد.

او در گفت‌وگو با جام‌جم می‌افزاید: دستکاری اکوسیستم منجر به بروز اتفاقاتی می‌شود که تاوان سنگینی را برای مردم و طبیعت به همراه دارد. برای بازگرداندن یک گونه گیاهی حذف شده از طبیعت، باید هزینه‌های سنگینی پرداخت شود. این مساله براحتی قابل جبران نیست.

به گفته صفائیان باید عناصر تشکیل‌دهنده اکوسیستم را بررسی کنیم و ببینیم چه عواملی باعث بروز این فاجعه اکولوژیکی شده است. به گفته او، آفت به سادگی وارد اکوسیستم نمی‌شود و حتما بستر آماده بوده که این خسارت سنگین به شمشادهای جنگل‌های شمال وارد شده است.

به اعتقاد کارشناسان در یک اکوسیستم باید به بخش زنده و غیرزنده آن توجه کرد. امکان دارد گرم‌تر شدن کره زمین، کمبود باران، خشکسالی و... به گسترش این آفت کمک کرده باشد، چون بدون توجه به این عوامل، صرفا با قلمه‌گیری نمی‌توان شمشاد را نجات داد. این اکولوژیست، نبود توان مقابله با آفت به دلیل دستکاری در طبیعت را عامل بروز بحران فعلی می‌داند و بر این باور است که بدون ریشه‌یابی مشکل، قدرت حل مسائل پیش‌آمده برای شمشاد را نخواهیم داشت. البته این به آن معنا نیست که نباید اقدامی انجام شود، اما تجزیه و تحلیل مسائل، ضروری است.

لیلا مرگن