پشت پرده انگاره ایران هراسی

چنین کشورهایی هنوز وقوف دقیقی نسبت به الگوی کنش راهبردی ایران برای مقابله با تهدیدات بحران‌ساز و نیروهای تهدیدکننده بین‌المللی ندارند و به همین دلیل است که هرگونه قدرت‌یابی یا تحرک راهبردی ایران را به‌عنوان تهدید علیه خود تلقی می‌کنند. در‌حالی‌که ایران همواره به این موضوع اشاره داشته است که نقش حامی برای ایجاد ثبات منطقه‌ای را ایفا می‌کند.

مواضع ایران را در زمان اشغال کویت توسط صدام‌حسین، می‌توان به‌عنوان واقعیتی دانست که سیاست خارجی و منطقه‌ای ایران را منعکس می‌سازد.

ایران در سال‌های گذشته هیچ‌گاه رویکرد بی‌ثبات‌کننده در فضای منطقه‌ای نداشته است. محور اصلی سیاست منطقه‌ای ایران را می‌توان گسترش همکاری‌های چندجانبه از طریق تنظیم «قرارداد عدم‌تجاوز» دانست. در حالی که کشورهای جهان عرب نسبت به چنین رویکردی، نه‌تنها واکنش همکاری‌جویانه نشان نداده‌اند بلکه بسیاری از سیاست‌های ایران را به‌عنوان نمادی از تهدید علیه خود تلقی می‌کنند.

واکنش مقامات امارات عربی متحده را نسبت به نقش منطقه‌ای ایران و مشارکت رئیس‌جمهور اسلامی در جمع رهبران سازمان‌های منطقه‌ای مؤثر جهانی همانند «بریکس»، «شانگهای» و «اتحادیه اقتصادی اوراسیا» می‌توان به‌عنوان نشانه‌ای از تداوم ایران‌ هراسی در سیاست منطقه‌ای کشورهای محافظه‌کار خلیج‌فارس دانست در حالی که حضور رئیس جمهوری اسلامی ایران در اجلاسیه سه‌جانبه رؤسای سازمان‌های بزرگ منطقه‌ای و بین‌المللی در مسکو، ماهیت بین‌المللی داشته و به‌عنوان تهدید علیه هیچ کشوری محسوب نمی‌شود.

ایران‌ هراسی نهفته در ذهنیت و ادراک رهبران محافظه‌کار جهان عرب، احساس نگرانی بیشتری را برای آنان به‌وجود آورده است. آنچه را که از آن به‌عنوان «معمای امنیت» نام برده می‌شود، می‌تواند ماهیت عینی یا ذهنی داشته باشد. حضور رئیس‌جمهوری اسلامی ایران در اجلاسیه سه‌جانبه سازمان‌های منطقه‌ای در مسکو، نمادی از منطقه‌گرایی و بین‌المللی گرایی ایران محسوب می‌شود.

ایران‌هراسی به‌معنای ایجاد تهدید مجازی برای کشورهایی است که قابلیت ابزاری و راهبردی لازم برای دفاع از خود ندارند.

نقش منطقه‌ای ایران، بخشی از واقعیت‌های ژئوپلتیکی را منعکس می‌سازد. بنابراین نگرانی کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس از همکاری‌های اقتصادی ایران با کشورهایی همانند روسیه و چین ماهیت غیرواقعی خواهد داشت. بیان چنین مفاهیمی در مقابله با ایران را می‌توان به‌عنوان بخشی از «نگرانی امنیتی» کشورهای منطقه‌ای دانست. چنین نگرانی‌ای کار ویژه سخت‌تری را فراروی دیپلمات‌های ایرانی ایجاد می‌کند.

ادامه انگاره تهدید ایران از سوی کشورهای منطقه‌ای همانند امارات عربی متحده و عربستان، زمینه افزایش مداخله قدرت‌های بزرگ و بازیگران فرامنطقه‌ای را اجتناب‌ناپذیر می‌سازد.ضرورت‌های کنش پیشگیرانه دیپلماتیک ایجاب می‌کند که ادبیات تهدید به ادبیات همکاری تبدیل شود.

رویکرد مقامات کویتی در روند برگزاری اجلاسیه اتحادیه عرب در اردن، نشان می‌دهد که فرآیندهای دیپلماتیک می‌تواند نتایج مثبت و سازنده‌ای داشته باشد. تداوم چنین الگویی می‌تواند زمینه‌های لازم را برای اعتمادسازی مؤثر در دوران بحران به‌وجود آورد.

اگر روابط ایران و کشورهای منطقه‌ای حوزه خلیج‌فارس در سال‌های دهه 1990 براساس نشانه‌هایی از همکاری‌های سازنده وجود داشته، بنابراین امکان اعاده چنین الگویی از همکاری‌ها برای آینده نیز وجود خواهد داشت. واکنش کشورهای منطقه‌ای همانند امارات و عربستان سعودی به گسترش همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی ایران بیانگر تداوم انگاره ایران‌هراسی محسوب می‌شود. طبیعی است که قدرت‌های بزرگ و برخی از بازیگران منطقه‌ای همانند اسرائیل تلاش دارند تا ایران‌هراسی را تشدید کنند.

در چنین شرایطی لازم است تا نشانه‌هایی از «بازدارندگی دیپلماتیک» در برابر انگاره‌های مبتنی بر تهدید از سوی کشورهای منطقه‌ای به‌وجود آید. بهره‌گیری از ادبیات و سازوکارهای مربوط به دیپلماسی سازنده، نیازمند متقاعدسازی کشورها خواهد بود. کشورهای منطقه‌ای باید بر این امر واقف باشند که نقش ایران در عراق و سوریه ماهیت سازنده دارد. الگوی کنش تاکتیکی و راهبردی ایران در عراق و سوریه را باید در قالب «امنیت پیشگیرانه» مورد توجه قرار داد.

تحقق امنیت پیشگیرانه برای تمام کشورهای منطقه‌ای سودمند خواهد بود. متهم‌سازی کشورها به اقدامات بی‌ثبات‌کننده، کار ساده‌ای خواهد بود. دیپلمات‌ها و استراتژیست‌ها باید از سازوکارهای پیچیده و دشوار برای عبور از انگاره تهدید ایران بهره گیرند. چنین سازوکارهایی نمی‌تواند در قالب متهم‌سازی و به‌کارگیری ادبیات غیرمسئولانه حاصل شود. دشواری دیپلماسی را باید در فرآیندی دانست که زمینه تغییر در انگاره ذهنی کشورهای مختلف را به‌وجود می‌آورد. برای مقابله با فضای ایران‌هراسی به همان‌گونه‌ای که در ادبیات مقامات امارات عربی متحده و عربستان به‌کار گرفته شده، نیازمند بهره‌گیری از ادبیات و دیپلماسی سازنده خواهیم بود.

دکتر ابراهیم متقی - استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران