از دمام‌زنی تا پامنبری

یکی از رسوم پسندیده استان بوشهر که عزاداری ماه محرم آن را از بقیه نقاط کشور متمایز می‌کند، «ذکرخوانی» است. این مراسم از زمان‌های گذشته که آلات و ادوات موسیقی مثل امروز خلق نشده بود، با شیوه‌های بسیار متفاوت از نوحه‌خوانی رایج بوشهری‌ها توسط افرادی عمدتا مسن و خوش‌صدا، اول ماه محرم قبل از غروب آفتاب اجرا می‌شد و اهالی شهر و روستا را در جریان فرا رسیدن ماه محرم قرار می‌داد. اکنون نیز در برخی نقاط بوشهر مثل دشتستان این مراسم کمی بعد از ادای فریضه نماز صبح و ساعتی قبل از طلوع آفتاب اجرا می‌شود:

یا حسین یا حسین یا حسین

به هر جا می‌روم ذکر تو آنجاست

جناب مادرت زهرا در آنجاست

یا حسین یا حسین یا حسین

عزاداران بیایید

عزای شاه دین برپا نمایید

یا حسین یا حسین یا حسین

عزاداران عزای شاه دین است

به جنت حضرت زهرا غمین است

یا حسین یا حسین یا حسین

دمام‌زنی

تماشای جلوه‌های خاص عزاداری بوشهری‌ها را باید در چهارمحل قدیم یعنی محله‌های کوتی، شنبدی، بهبهانی‌ها و دهدشتی جست‌وجو کرد؛ جایی که بخش عمده عزاداری بوشهر در دهه اول محرم شب‌ها به سبک و سیاق سنتی اجرا می‌شود. این گونه که ابتدا گروه دمام زن متشکل از پنج تا هفت نفر که شامل یک نفر اشکون، دو نفر غِمبِرزن و چهار نفر هم زیرغِمبِرزن که به صورت هماهنگ با هم و در ریتمی متفاوت بر طبل و دمام خود با شور و حرارت خاصی می‌کوبند. در این نوع از موسیقی عزاداری بوشهر هفت نفر به نام سنج‌زن و یک نفر بوق‌زن هم مشارکت دارند.

بوق به‌کار گرفته شده در این نوع موسیقی در گذشته از شاخ حیوانات آفریقایی ساخته می‌شود که در سال‌های اخیر نوع فایبرگلاس جایگزین آن شده است.

سینه‌زنی

دمام‌زنی حدود 45 دقیقه زمان می‌برد و پس از آن با ورود جمعیت به شبستان مسجد یا حسینیه، «پامنبری» اجرا می‌شود که در آن ذاکر از روی منبر اشعاری را با آهنگ و ریتم‌های خاص می‌خواند و مردم در قسمت‌هایی که لازم است در جواب ذاکر همخوانی می‌کنند و با اتمام آن روضه‌خوان به روضه‌خوانی و ذکر مصائب امام حسین(ع) و یارانش می‌پردازد و بعد از پذیرایی مراسم سینه‌زنی آغاز می‌شود که متشکل از حلقه‌های متحدالمرکزی به نام «بُر» است و توسط بُرساز هدایت می‌شوند.

در سینه‌زنی بوشهری یک نفر به عنوان «پیشخوان» نوحه‌های اصطلاحا «پیش‌واحد» را برای آماده شدن فضا می‌خواند و در طول زمان اجرای مراسم توسط پیشخوان دو تا سه حلقه به دور او تشکیل می‌شود. در هر «بُر» یا حلقه سینه‌زنی افراد با دست چپ، کمر فرد کناری را گرفته و با دست راست سینه می‌زنند و سینه‌زن‌ها با هر ضربه به سینه، پای خود را حرکت داده و دور می‌چرخند و نوحه‌خوان اصلی، نوحه را با دو ضرب به صورت هر ضرب روی یکی از پاها اجرا می‌کند و مردم هم در جاهای لازم پاسخ می‌دهند. وقتی تعداد بُرها به 20 تا رسید نوبت به نوحه‌خوان اصلی می‌رسد که اوج اجرای سینه‌زنی، اعلام «واحد» توسط نوحه‌خوان است که در آخرین لحظات سینه‌زنی که دریای مواج سینه‌زنان در اوج هیجان و شور و خلسه فرو رفته، پس از یک مکث کوتاه با صدای رسا «واحد» می‌گوید و گروه سینه‌زن یک صدا جواب می‌دهند «الله واحد» که از این به بعد سینه‌زن‌ها فقط روی پای راست سینه می‌زنند و نوحه‌خوان نوحه واحد را مطابق و مناسب با روز عزا می‌خواند.

در روز تاسوعا و عاشورا هیات عزاداری با راه‌اندازی دسته‌ها و کاروان عزاداری در سطح خیابان‌ها که بیشتر آن زنجیرزن و سینه‌زن هستند و پیشاپیش آنها گروه‌های 30 تا40 نفره دمام‌زن حرکت می‌کنند، مسیر مسجد تا گلزار شهدا را طی کرده و به عزاداری می‌پردازند.

علیرضا برازجانی

جام‌جم بوشهر