از وقف علمی تا پایه‌ریزی شبکه علمی

در این مراسم، نخستین جایزه مصطفی(ص) به دو دانشمند، شامل پروفسور جکی یینگ، مدیرعامل و عضو هیات علمی موسسه نانو فناوری و مهندسی زیستی از سنگاپور و پروفسور عمریاغی از کشور اردن، رئیس موسسه علوم نانو انرژی کاولی و عضو هیات علمی دانشگاه برکلی آمریکا به ترتیب در حوزه‌های اثر برتر در علم و فناوری نانو زیستی و علوم و فناوری نانو، اختصاص یافت.

با وجود اعلام فراخوان معرفی نامزدهای دومین دوره جایزه مصطفی(ص)، درباره چگونگی برگزاری دوره اول این مراسم و برنامه‌های آتی آن تا امروز کمتر صحبت شده است. آنچه در ادامه می‌خوانید، گفت‌وگوی جام‌جم با مهندس مهدی صفاری‌نیا، دبیر شورای سیاستگذاری این جایزه درباره پشت صحنه برگزاری این مراسم، حواشی، اهداف و برنامه‌های آن برای دوره‌های آتی است.

امسال و در جریان اهدای جایزه مصطفی‌(ص) اعلام شده بود، از خیرین علمی برای تأمین بودجه جایزه مصطفی‌(ص) کمک گرفته شده بود. چقدر از اعتبار جایزه مصطفی‌(ص) در سال 2015 را خیرین علمی تأمین کرده بودند؟

تمام جایزه را خیرین علمی تقبل کرده بودند. اقداماتی که ما در حوزه تأمین مالی جایزه انجام دادیم، معطوف به دو حوزه نذر علمی و وقف علمی بود. در حوزه وقف علمی، عمدتا آنهایی که از توانمندی مالی لازم برخوردارند، مشارکت می‌کنند و در حوزه نذر علمی، بیشتر کسانی که در آینده وضع مالی مناسب‌تری پیدا می‌کنند، یا شرکت‌هایی که در حال حاضر امکان مشارکت مالی را نداشتند، بخشی از درآمد و سودشان را به نذر علمی مرتبط با تأمین اعتبار این جایزه اختصاص دادند. در حوزه وقف علمی ما دو دسته واقف داشتیم؛ یک سری افرادی هستند که عمدتا شامل شخصیت‌های برجسته علمی، مدیریتی یا سیاسی کشورمان بودند. دسته دیگر، شامل شخصیت‌های علمی غیرایرانی بود.

در کنار این‌ها شخصیت‌های حقوقی از شرکت‌ها و موسسات و مراکز علمی هم بودند. مثلا دانشگاه تهران از خیرین جایزه مصطفی‌(ص) است. همین‌طور مراکز پژوهشی، شرکت‌های دانش‌بنیان، صندوق‌های مالی و بانک‌ها که مجموعا 30 نهاد هستند،‌ در تأمین مالی جایزه مشارکت کرده‌اند. در حوزه نذر علمی هم تا به حال نزدیک به 10 مجموعه شامل افراد و شرکت‌ها مشارکت داشته‌اند. مثلا بتازگی یکی از اعضای مهندسان فرهنگستان علوم اختراعی داشت که 50 درصد عواید مالی این اختراع را بعد از تجاری‌سازی، نذر جایزه مصطفی‌(ص) کرده است یا برخی شرکت‌ها بخشی از درآمد سالانه، بخشی از فروش یا بخشی از عواید حاصل از صادرات را به آن اختصاص داده‌اند. ما تلاش کرده‌ایم در کنار تأمین مالی جایزه، فرهنگ وقف و نذر علمی را در کشور توسعه دهیم. البته این جایزه مربوط به حوزه جهان اسلام است و صرفا دبیرخانه آن در ایران قرار دارد. ما می‌خواهیم فرهنگ نذر علمی را در سطح کشورهای اسلامی نیز توسعه دهیم.

فکر می‌کنید تا چه حد در زمینه ترویج فرهنگ نذر علمی موفق عمل کرده‌اید؟

عمدتا با افراد در ارتباط بوده‌ایم. حدود 20 نفر از شخصیت‌های علمی سایر کشورها به جمع واقفین جایزه پیوسته‌اند. دو هفته پیش، تیم دبیرخانه جایزه در نشست سالانه بانک توسعه اسلامی در جاکارتا حضور داشت و تعدادی از شخصیت‌های علمی و مدیریتی در سطح کشورهای اسلامی ـ که در آن نشست شرکت کرده بودند ـ به جمع واقفین جایزه پیوستند. در حوزه وقف، ما صندوق سرمایه‌گذاری و نیکوکاری جایزه مصطفی‌(ص) را راه‌اندازی کرده‌ایم که عمده تأمین مالی منابع ما برای جایزه از طرف این صندوق انجام می‌شود. افراد و شرکت‌ها در این صندوق می‌توانند پول هبه کنند یعنی وجه بلاعوض بدهند تا برای جایزه هزینه شود یا این که می‌توانند هبه نکنند و وجوه خود را به صورت قرض‌الحسنه در اختیار جایزه قرار دهند. منابع می‌تواند در صندوق ذخیره شود و هر زمان که مایل بودند بودجه خود را دریافت کنند. ولی چون منابع بر اساس اساسنامه صندوق در موضوعات با درآمد ثابت مثل اوراق مشارکت یا سپرده‌گذاری در بانک‌ها سرمایه‌گذاری می‌شود، لذا منافع پول قرض‌الحسنه برای جایزه هزینه می‌شود، اما اصل پول را هر وقت مایل بودند، می‌توانند بردارند. حتی افرادی که وقف می‌کنند، اصل منابعشان هزینه نمی‌شود و منافع آن صرف هزینه‌های جایزه می‌شود. در دوره اول، انجمن خیرین توسعه علم و فناوری ایرانیان و مجموعه‌های تابعه آن هزینه هر دو جایزه اهدا شده را به طور کامل تأمین کردند و با کمک بانک مرکزی، آن را به ارز تبدیل و به برندگان اهدا کردیم. در کنار این، یک پروژه سرمایه‌گذاری را با بانک توسعه اسلامی شروع کرده‌ایم که در تهران، مجتمعی که کاربری درمانی و تجاری دارد وقف جایزه خواهد شد. قرار است این کار را با همکاری یکی از موسسات پژوهشی کشور به صورت مشارکتی انجام دهیم. بخشی از منافع حاصل از این مجتمع پس از بهره‌برداری به جایزه مصطفی‌(ص) اختصاص پیدا خواهد کرد.

با توجه به این که خیلی‌ها جایزه مصطفی‌(ص) را با نوبل مقایسه و حتی آن را نوعی نوبل اسلامی توصیف می‌کردند، بعد از اهدای جایزه اول، چه بازخوردی در دنیا و بویژه در جهان اسلام داشتید؟

پس از برگزاری مراسم اهدای جایزه، بیش از 30 رسانه در قاره آمریکا، 20 رسانه در اروپا و تعداد مشابهی در کشورهای عربی و آسیایی به انعکاس خبرهای جایزه پرداختند. به لحاظ علمی، معتبرترین رسانه علمی، مجله ساینس بود که مقاله‌ای درباره جایزه منتشر کرد و تحلیل ساینس این بود که این جایزه، نوعی نوبل اسلامی است، بویژه از نظر سطح افرادی که انتخاب شدند و مشارکتی که در میان کشورهای اسلامی، دانشگاه‌ها و مسلمانان صورت گرفته است. ما تلاش کردیم جایزه با برندگان معتبرش در جهان شناخته شود. خوشبختانه تحقیقات هر دو برنده جایزه مصطفی‌(ص)، توسعه‌دهنده مرزهای دانش بود و آثار ویژه‌ای در دنیای علم بود. ما صرفا رزومه افراد را بررسی نمی‌کنیم؛ بلکه به ویژه بودن تحقیقاتشان توجه می‌کنیم و داوری بین‌المللی روی تحقیقات هر دو نفر انجام شده بود. در دو حوزه دیگر هم برنده نداشتیم، چون در میان داوران به این جمع‌بندی نرسیدیم که اثر خاصی در سطح جهانی قابل ارائه باشد. اصراری نداریم که در همه حوزه‌ها برنده داشته باشیم.

مراسم دوره بعدی جایزه چه وقت برگزار می‌شود؟ آیا شاهد تغییری خواهیم بود؟

برای دوره جدید ـ یعنی جایزه سال 2017 که مراسم آن آذر 96 برگزار خواهد شد ـ فراخوان را بتازگی اعلام کرده‌ایم حوزه اقتصاد و بانکداری اسلامی را هم به مجموع جوایزمان افزوده‌ایم. یعنی ما حوزه فناوری نانو، فناوری زیستی و پزشکی، فناوری اطلاعات و ارتباطات و دو جایزه در سایر علوم داریم که یک جایزه‌اش می‌تواند در حوزه اقتصاد و بانکداری اسلامی باشد. این اولین حوزه علوم انسانی است که می‌شود گفت به جایزه اضافه شده است.

در دوره اول، فقط دو نفر را حائز شایستگی لازم برای اهدای جایزه معرفی کردید؛ این که ممکن است در بعضی حوزه‌ها نتوانیم فرد شایسته پیدا کنیم، به مشکلات اداری و ساختاری جایزه مصطفی‌(ص) بر‌می‌گردد؟

هر چیزی که بخواهد در سطح جهانی برندسازی شود، باید به اندازه افقی که برایش تعیین می‌کنیم، سرمایه‌گذاری کنیم. اگر قرار است این کار در حوزه مرجعیت علمی کشور انجام شود ـ که مورد تأکید رهبر معظم انقلاب است ـ در همان سطح هم باید در سطح بین‌المللی تلاش کنیم. الان در حد مقدوراتمان این کار را انجام می‌دهیم، اما باید به نقطه‌ای برسیم که در کشور خودمان، همان‌قدر که دانش‌آموزانمان با جایزه نوبل آشنایی دارند، دانش‌آموزان کشورهای اسلامی هم با جایزه مصطفی‌(ص) آشنا باشند. بخشی از این فرآیند به گذشت زمان احتیاج دارد و یک شبه اتفاق نمی‌افتد. این رویداد باید خودش را به‌تدریج اثبات کند. قاعدتا سطح اطلاع‌رسانی و تأثیرگذاری ما هم مهم است و باید از رسانه‌ها کمک بگیریم.

ویژگی مثبتی که درباره جایزه مصطفی‌(ص) در سال گذشته عنوان می‌شد، این بود که برخلاف انتظار بسیاری از ناظران، برندگان غیرایرانی بودند اما در شکل اجرای مراسم و زبان اصلی آن، عمدتا روح ایرانی و زبان فارسی بر کل رویداد حاکم بود که شاید جنبه بین‌المللی یا اسلامی بودن آن را کمرنگ می‌کرد. برای این که شکل مراسم بیشتر به یک رویداد بین‌المللی شبیه باشد، برای دوره بعدی برنامه‌ای دارید؟

ما بیش از دو سال روی ابعاد مختلف مراسم جایزه کار کردیم. دو مرتبه دو تیم را فرستادیم تا در مراسم جایزه کاولی شرکت کردند. جایزه کاولی پس از جایزه نوبل، دومین جایزه بزرگ دنیاست که نروژی‌ها پایه‌گذارش بودند و تقریبا در آن الگوبرداری کاملی از نوبل شده است. تیم اول، تیم اجرایی دبیرخانه و تیم دوم، تیم تشریفاتی ـ اجرایی دبیرخانه جایزه بود. آنها از آن مراسم فیلم مستند تهیه و به تمام جزئیات آن مراسم دقت کردند. بعلاوه ما فیلم اهدای جایزه نوبل را با دقت بررسی کردیم. ما با پنج جایزه اروپایی دیگر هم جلسه مشترک داشتیم. تلاش کردیم هم در ابعاد علمی و هم در ابعاد رسانه‌ای و برگزاری مراسم از تجربیات موفق برگزاری چنین مراسمی در جهان بهره ببریم. این اولین کار ما بود و شرکت‌کنندگان خارجی حاضر در مراسم در سطح بالایی برنامه را پسندیدند. بعلاوه درست است که جایزه جهانی است اما میزبان همواره سعی می‌کند فرهنگ خود را نشان دهد. در جوایز دیگر هم این‌طور است و مراسم هر جایزه‌ای به زبان رسمی آن کشور برگزار می‌شود. فعالیت فرهنگی و هنری نیز که به نمایش در می‌آید، براساس فرهنگ آن کشور تنظیم می‌شود. ما هم نخواستیم خارج از عرف جهانی کار کنیم.

برخی می‌گفتند، اگر زبان عربی، به عنوان زبان اصلی برنامه انتخاب می‌شد، سنخیت و دربرگیری بیشتری برای جهان اسلام پیدا می‌کرد؛ این طور فکر نمی‌کنید؟

مبنای کشورهای اسلامی فقط اعراب نیستند. بهتر بود هر کسی با زبان خودش صحبت می‌کرد و البته ترجمه همزمان را هم پیش‌بینی کرده بودیم. مراسم آن‌قدر خوب بود که بسیاری از مهمانان خارجی پس از مراسم، فیلم آن را از ما گرفتند. ما هیچ تیمی را برای شرکت در جایزه نوبل نفرستاده بودیم و برای یافتن کسی یا کسانی در کشور که در این مراسم شرکت کرده باشند، جستجو کردیم؛ اما کسی را پیدا نکردیم. چند نفر از مهمانان خارجی در مراسم بودند که در مراسم جایزه نوبل نیز شرکت کرده بودند. یکی از آنها که شخصیت برجسته‌ای از مصر بود و در مراسم جایزه نوبل هم شرکت کرده بود، مدعی بود مراسم ما از مراسم نوبل هم بهتر بود. با این حال ما راضی نیستیم و فکر می‌کنیم در کنار این که کار علمی برجسته‌ای برای انتخاب برندگان انجام می‌شود، کار برجسته‌ای نیز در نوع برگزاری مراسم انجام شود که هم در سطح کشور ما و هم در سطح نام جایزه باشد.

آیا نکته‌ای هست که در پایان مایل باشید به آن اشاره کنید؟

جایزه مصطفی‌(ص) صرفا یک جایزه نیست. ما در این مسیر سعی می‌کنیم، شبکه‌ای از همکاری‌ها میان دانشمندان مسلمان ایجاد کنیم. سایر جوایز هم این گونه‌اند. جایزه کاولی 10 شعبه علمی در کشورهای مختلف دارد. ما سعی می‌کنیم در بخش‌های دانش‌آموزی و دانشجویی و همکاری‌های علمی به توسعه علمی در کشورهای مختلف کمک کنیم. در این مسیر اخیرا مراسم جایزه دانش‌آموزی جایزه مصطفی‌(ص) در زمینه نور با حضور 10هزار دانش‌آموز از سطح کشور برگزار شد. طی این رویداد 1600 فیلم یک دقیقه‌ای در زمینه نور تولید شد و بازخورد خوبی بین دانش‌آموزان کشور داشت. دومین دوره جایزه دانش‌آموزی جایزه مصطفی‌(ص) از حدود یک ماه دیگر با همکاری سازمان صداوسیما آغاز خواهد شد. هدف اصلی ما از برگزاری این رویداد علاقه‌مند کردن دانش‌آموزان به علم است و اگر بتوانیم، این دوره را با حضور تعدادی از دانش‌آموزان از سایر کشورهای اسلامی برگزار خواهیم کرد.

با جایزه مصطفی (ص) بیشتر آشنا شوید

جایزه مصطفی(ص)، جایزه عالی علم و فناوری است که هر دو سال یکبار به دانشمندان و پژوهشگران برتر جهان اسلام اعطا می‌شود. این جایزه به احترام نام پیامبر اعظم اسلام(ص) و به دلیل تأکید بسیار آن حضرت به علم‌آموزی، به نام یکی از القاب ایشان، مصطفی، به معنای برگزیده نامگذاری شده است.

جایزه مصطفی(ص) با شناسایی، معرفی و تقدیر شایسته از برترین‌های علم و فناوری در جهان اسلام، علم‌آموزی و پژوهش را در جوامع اسلامی ترویج و تشویق می‌کند. همچنین این جایزه، پیشگام توسعه روابط منطقه‌ای نهادهای علمی و فناوری در کشورهای اسلامی است و با تقویت ارتباط علمی میان دانشمندان و پژوهشگران جهان اسلام به رشد و تعالی علمی در کشورهای اسلامی کمک خواهد کرد.

جایزه مصطفی(ص) چهار رشته علم و فناوری اطلاعات و ارتباطات، علم و فناوری زیستی و پزشکی، علم و فناوری نانو و کلیه زمینه‌های علم و فناوری را تحت پوشش قرار می‌دهد. برگزیدگان هر رشته، علاوه بر دریافت لوح و مدال مخصوص جایزه، مبلغ 500 هزار دلار جایزه ویژه نیز دریافت می‌کنند که مبلغ آن، از محل موقوفات جایزه تأمین می‌شود. جایزه مصطفی(ص) سال 1391 به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسیده است. شورای سیاستگذاری متشکل از دانشگاه‌ها و مراکز علمی بزرگ ایران و جهان اسلام بر روند اعطای این جایزه نظارت می‌کند. این جایزه به طرح‌هایی تعلق می‌گیرد که زمینه‌ساز بهبود زندگی بشر است و در آنها محققان دست به نوآوری‌ مشهود در مرزهای دانش و فناوری‌زده باشند.

کاظم کوکرم - ‌ دبیر گروه دانش