آغاز مشارکت مردمی برای حفاظت ازمنابع آبی

شهریور سال گذشته و در پانزدهمین جلسه شورای عالی آب، طرحی به منظور احیای منابع آبی کشور با نام طرح احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی به تصویب رسید که خود شامل 15 پروژه یا محور بود و برنامه‌هایی نظیر استقرار گروه‌های گشت و بازرسی، تقویت آبخیزداری، نصب کنتورهای هوشمند روی چاه‌ها، مسدود کردن چاه‌های‌غیرمجاز و ایجاد «تشکل‌های آب‌بران» را شامل می‌شد. اجرای دو مورد از 15 پروژه مذکور به جهاد کشاورزی و 12 پروژه به وزارت نیرو سپرده و قرار شد یک پروژه نیز با همکاری مشترک این دو وزارتخانه انجام شود. این پروژه مشترک، ایجاد «تشکل‌های آب‌بران» بود که هدف اصلی آن مشارکت دادن مردم در امر حفاظت منابع آبی و سپردن این مهم به آنان است؛ اتفاقی که چند روز پیش محمد حاج‌رسولی‌ها، مشاور وزیر نیرو نیز به آن اشاره کرد و گفت: از آنجا که بدون مشارکت و همفکری مردم و تعامل با کشاورزان، مدیریت منابع آب امکان‌پذیر نیست، مدیریت مشارکتی منابع آب زیرزمینی با ایجاد «تشکل‌های آب‌بران» به صورت آزمایشی در ۹۱ دشت بحرانی کشور به اجرا گذاشته خواهد شد.

اولین تشکل در دشت ارسنجان

دبیر اجرایی طرح احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی درخصوص اجرای این طرح به جام‌جم می‌گوید: «تشکل آب‌بران» کمیته‌ای است که اعضای آن را کشاورزان و بهره‌برداران هر دشت تشکیل می‌دهند و حفاظت منابع آبی هر دشت به این تشکل واگذار می‌شود.

عبدالله فاضلی با اشاره به این که طرح مذکور با همکاری دو وزارتخانه نیرو و جهاد کشاورزی و با تولی‌گری سازمان تعاون روستایی جهاد کشاورزی اجرا می‌شود، می‌افزاید: کارهای مقدماتی این طرح انجام و از 609 دشت کشور، 91 مورد که جزو دشت‌های بحرانی است، شناسایی شده که قرار است در این دشت‌ها با توجه به ظرفیت آنها، از یک تا چند تشکل آب‌بران ایجاد شود که اکنون دشت ارسنجان در استان فارس به عنوان اولین دشتی که تشکل آب‌بران در آن ایجاد می‌شود، شناسایی و انتخاب شده است. وی با بیان این که مقدمات اجرای این طرح تقریبا از مهرماه امسال کلید خورده و اعتبارات مورد نیاز برای ایجاد تشکل‌ها در 91 دشت نیز تامین شده است، خاطرنشان می‌کند: هدف اصلی تشکیل تشکل‌های آب‌بران، مشارکت دادن مردم و بهره‌برداران در حفاظت منابع آب زیرزمینی و درواقع سپردن کاری که تاکنون دولت عهده‌دار آن بود، به خود مردم است، بر این اساس به ساکنان هر منطقه و دشت، آموزش‌هایی مبنی بر اهمیت منابع زیرزمینی و ضرورت حفاظت از آن داده می‌شود، تا به جای نیروهای گشت و بازرسی دولتی، خودشان مانع اضافه برداشت، کف‌شکنی یا حفر چاه‌های غیرمجاز شوند.

دبیر اجرایی طرح احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی می‌گوید: طبق زمان‌بندی صورت گرفته، مقرر شده تا پایان برنامه ششم 1200 تشکل آب‌بران در 609 دشت کشور تشکیل شود که در مرحله اول که تا پایان امسال اجرایی می‌شود، 31 تشکل در 31 دشت از 91 دشت بحرانی شناسایی شده، ایجاد و بقیه دشت‌ها در سال‌های بعد و طبق زمان‌بندی پنجساله دارای تشکل خواهد شد.

این مقام مسئول در پاسخ به این پرسش که وضعیت و میزان موفقیت طرحی که پیش از این درخصوص احیای منابع آب زیرزمینی اجرایی شد، به چه صورت است، می‌گوید: آن طرح که «طرح تعادل بخشی، تغذیه مصنوعی و پخش سیل» نام داشت و اجرای آن از سال 84 شروع شد، به دو دلیل اعتبارات ضعیف و همچنین عدم همکاری و یکپارچگی نهادهای درگیر، چندان موفق نبود، هر چند با این وجود باز هم موفق شدیم 5/3 میلیارد مترمکعب آب در آبخوان‌ها ذخیره و صرفه‌جویی کنیم.

مشارکت مردم هم کاری، هم مالی

مدیرکل دفتر امور آب و خاک کشاورزی وزارت جهاد کشاورزی نیز درباره چگونگی اجرای طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی و وظایفی که در این زمینه به دوش وزارت جهاد کشاورزی است، به جام‌جم می‌گوید: از سه پروژه‌ای که در این طرح به‌عهده جهاد کشاورزی است، یک مورد آن یعنی ایجاد تشکل‌های آب‌بران با همکاری مشترک جهاد کشاورزی و وزارت نیرو انجام خواهد شد که در جلسه مشترکی که بین مسئولان و وزیران این دو وزارتخانه برگزار شد، حجتی، وزیر جهاد کشاورزی پیشنهاد داد که در هر دشتی علاوه بر ایجاد تشکل‌های آب‌بران، شورای حفاظت دشت نیز با مشارکت همه ذی نفعان و نهادهای مرتبط، اعم از نمایندگان وزارت نیرو، جهاد کشاورزی و... به‌ویژه کشاورزان و اهالی منطقه تشکیل و بحث مدیریت حفاظت از دشت به‌عهده این شورا قرار داده شود.

علیرضا پرستار در پاسخ به این پرسش که با وجود ایجاد تشکل آب‌بران دیگر چه نیازی به تشکیل شورای حفاظت خواهد بود، می‌افزاید: به عقیده ما حفاظت منابع آب زیرزمینی و درحقیقت جلوگیری از بهره‌برداری‌های مجاز و غیرمجاز، پیامدهای اجتماعی متعددی دربرخواهد داشت، زیرا گرچه ما نیز مخالف بهره‌برداری‌های غیرمجاز هستیم، اما به هر حال در گذشته این مجوز به برخی‌ها داده شده و این افراد شغل و زندگی خود را به این منابع آبی گره زده‌اند و با مسدود کردن این چاه‌ها، معیشت عده‌ای نیز به خطر می‌افتد، بنابراین ایجاد شغل جایگزین، اولین موضوعی است که مطرح می‌شود. پیشنهاد تشکیل شورای نظارت نیز بر همین اساس و به منظور پیش‌بینی تمام این موارد و برنامه‌ریزی صحیح برای آنها ارائه شده است.

در واقع این شورا کار اجرایی نمی‌کند و سیاستگذاری در این زمینه را به‌عهده دارد، در حالی که اقدامات اجرایی را تشکل‌های آب‌بران یا دیگر نهادهای اجرایی صورت خواهند داد. علاوه بر این در هر دشت فقط یک شورای حفاظت وجود خواهد داشت، درحالی که تعداد تشکل‌ها با توجه به ظرفیت هر دشت، از یک تا چند مورد خواهد بود.

نتیجه طرح؛ 20 سال آینده

وی با تاکید بر این‌که اجرای طرح احیا منابع آب زیرزمینی و حفاظت این منابع، تنها در صورتی موفقیت‌آمیز خواهد بود که مردم را به صحنه آورده و از مشارکت آنان بهره‌مند شویم، می‌گوید: تشکیل شورای حفاظت و تشکل آب‌بران دقیقا با همین هدف صورت گرفته است، به‌طور مثال در دشت نیشابور، 200 چاه غیرمجاز با مشارکت همین مردم مسدود شد. اما نکته مهم‌تر آن است که اگر قرار باشد مردم در این برنامه‌ها مشارکت کنند، باید یک‌سری اختیارات و منابع مالی هم به آنان واگذار شود، در واقع نمی‌توان از آنها انتظار کاری را داشت که نه تنها منفعتی برایشان ندارد، بلکه ممکن است آجر شدن نانشان را هم به دنبال داشته باشد. برای مثال در این زمینه می‌توان گروه‌های گشت و بازرسی را از میان خود مردم منطقه و کشاورزان انتخاب و منابع مالی آن را هم به خود این افراد واگذار کرد.

فاطمه مرادزاده