بی‌اخلاقی در فضای مجازی؛ فرهنگ یا ضد فرهنگ

مشابه چنین اخباری کم نیست و هر از گاهی عده‌ای به دلیل رفتارهای غیراخلاقی، ناهنجار و مغایر با فرهنگ جامعه به دام قانون می‌افتند. اما سوال اینجاست که اگر اخلاق، فرهنگ است آیا بی‌اخلاقی هم فرهنگ است؟

در تعریف فرهنگ آمده که فرهنگ عبارت از مجموعه ارزش‌های مادی معنوی و راه و روش زندگی است که هر تمدنی برای خود دارد و شامل تمام ساخته‌ها، آداب و رسوم، مقررات، عقاید، هنرها و دانشی است که از نسلی به نسل بعد منتقل می‌شود. با این تعریف به روشنی مشخص می‌شود که بی‌اخلاقی به هیچ عنوان نمی‌تواند در زمره فرهنگ قرار گیرد، حال چه این بی‌اخلاقی در فضای واقعی باشد و چه در فضای سایبرنتیک و مجازی.

اگر تصور کنیم بی‌اخلاقی در فضای مجازی حال چه اینترنتی و چه موبایلی تنها از سوی افراد سودجو انجام می‌پذیرد، صحیح نیست. مفهوم اخلاق یا بی‌اخلاقی در فضای مجازی نیازمند تعاریف روشنی است. مثلا بحث کپی‌رایت و رعایت حقوق پدیدآورندگان در فضای سایبر و هک کردن و نفوذ در سایت‌های دیگران از مباحثی است که خلاف اخلاق تلقی می‌شود و جرم است. حتی اگر به نیت سرگرمی و یا شوخی و شیطنت باشد.

نشر مطالب بیهوده و هرزنامه‌ها و دستکاری اطلاعات دیگران، سرکشی به رایانه‌های اشخاص و سازمان‌ها و پراکنده کردن ویروس‌های مخرب و حتی مخرب در فضای مجازی موبایل‌ها و کامپیوترها خلاف اخلاق تلقی می‌شود. چراکه از نظر اخلاق فناوری همه این موارد می‌تواند به خسارت‌های جبران‌ناپذیری ختم شود و موجب گرفتاری‌های بسیاری برای افراد و سازمان‌ها شود.

نشر تصاویر و مطالب خلاف اخلاق و مستهجن در شبکه‌های موبایلی و اینترنتی، نشر اکاذیب و مطالب خلاف واقع به قصد تشویش اذهان، آموزش تخریب، آدم‌کشی و خیانت، نفوذ در حساب‌های مالی دیگران و دزدی اموال و سرقت بانک‌ها و غیره... مواردی هستند که قطعا نمی‌تواند از یک انسان با اخلاق سر بزند.

نوشتن از موارد بی‌اخلاقی و پرداختن به اخبار دستگیری باندهای خلاف و ضداخلاق در فضای مجازی به تنهایی نمی‌تواند عامل بازدارندگی در برابر این‌گونه اقدامات باشد بنابراین فرهنگ‌سازی مهم‌ترین وسیله برای مهار بداخلاقی‌های سایبری می‌تواند باشد. نمونه‌ای از موارد فرهنگ‌سازی به ترتیب ذیل است.

جامعه‌پذیری دینی

جامعه‌پذیری و تربیت دینی از عواملی است که هم کاربر را در مقابل تهدیدات احتمالی سایبری هوشیار می کند و هم دستورالعملی برای برون‌رفت از خطر احتمالی به دست می‌دهد. آموزش چگونگی استفاده از تکنولوژی سایبرمحور و جهت‌گیری مناسب در تعاملات کاربران در این محیط، از جمله تدابیر پیشگیرانه اجتماعی است که پیوسته بر آن تأکید می‌شود.

تربیت دینی و آموزش آموزه‌های دینی، نظیر خود را به جای دیگری گذاشتن آثار وضعی و اخروی رفتار، محترم دانستن جان، مال، آبرو و ناموس دیگران و پیامد اجتماعی رفتار فردی در سرنوشت و زندگی همگان، همه در هدایت فرد به سمت رفتار بهنجار کمک می‌کند.

خانواده و کاربران اخلاقی

خانواده، هم به لحاظ تربیتی و هم به لحاظ جامعه‌پذیری بر دیگر نهادها و سازمان‌ها تقدم دارد. اولین محیطی که می‌تواند بذر اخلاق را در ذهن فرد فعال در دنیای مجازی بکارد، خانواده و با اولویت بیشتر، والدین هستند. اگر ابتدا بتوان توصیه‏ها و آموزش‌های اخلاقی را به والدین‏ منتقل و آنها را با فرصت‌ها و تهدیدات فضای سایبری آشنا کرد، می‏توان‏ تا حد زیادی به ثمربخشی اهداف پیشگیرانه تربیت اخلاقی کاربران امیدوار بود. والدین در فرآیند تربیت فرزندانشان می‌توانند به ایجاد حس‏ مسئولیت‏پذیری و توانایی انتخاب گزینه‏های سالم هنگام استفاده از اینترنت و گوشی‌های موبایل، تصمیم‏گیری مناسب درباره محتوایی که‏ قرار است مشاهده کنند و آموزش چگونگی رویارویی با محتوای نامناسبی که ممکن است‏ مشاهده کنند و کاهش عواقب آن، اهتمام ورزیده و در نهایت، سلامت فرزند خود را تضمین کنند.

مسئولیت دهی، همسالان و نفوذ اخلاقی

والدین، مسئولان آموزشی و تربیتی و بزرگسالان همه در سطح آشنایی نوجوانان و جوانان با حوزه فضای مجازی مؤثرند. سپردن مسئولیت نوجوانان به بزرگ‌ترها علاوه بر این‌که در سلامت رفتار کوچک‌ترها کمک می‌کند، برای‏ بزرگ‌ترها هم مفید است، زیرا برای حفظ وجهه خود در برابر کوچک‏ترها سعی‏ می‏کنند که مرتکب اقدامات ناشایست نشوند. همچنین در عمل به کوچک‏ترها چگونگی استفاده صحیح از اینترنت و شبکه‌های موبایلی را ‏آموزش می‌دهند. بُعد دیگر، نفوذ اخلاقی همسالان به آشناسازی فرد با دوستانی که شایستگی اخلاقی دارند، برمی‌گردد. این روش، هم به والدین و هم مدرسه و مراکز آموزشی و تربیتی امکان می‌دهد که بر دوست‌یابی نوجوانان اشراف داشته و آنها را از دوستان ناسالم دور کنند.

فرهنگ‌سازی امر به معروف و نهی از منکر

اگر سنت امر به معروف و نهی از منکر در جامعه به‌درستی رعایت شود، بی‌اخلاقی‌های فضای مجازی اگر به صورت کامل از بین نرود، دست‌کم کاهش یافته و پیامدهای تخریبی‌اش به حداقل می‌رسد. البته فرهنگ‌سازی امر به معروف و نهی از منکر نیازمند برنامه‌ریزی جمعی است که شروع آن از سنین کودکی افراد است.

فضای مجازی زمانی به محیطی با اخلاق و امن تبدیل می‌شود که کاربران آن، سالم و هنجارمند عمل کنند. در کنار راهبردهای ناظر بر تقویت اخلاق کاربران فضای سایبری، راهکار فیلترنمودن محتوای غیراخلاقی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما اگر کاربران، ضرورت فضایی ایمن در ارتباطات را باور نکنند، انواع فیلترشکن‌ها برای عبور از محدودیت‌ها، عملا تدابیر کنترلی را با بن‌بست روبه‌رو می‌سازد. با این نگاه، راهکارهای نهادینه‌سازی اخلاق، اهمیت خاصی در تلطیف فضای سایبرنیک می‌تواند داشته باشد.

محمد زندکریمخانی

رادیو و تلویزیون