طرح‌های اکتشافی ذخایر هیدروکربنی

150 سال از عمر 300 ساله تخمین‏زده‏شده برای صنعت نفت دنیا گذشته ‌است. در این مدت سه مرحله اساسی برای توسعه صنعت نفت برشمرده شده‏اند: اکتشاف و بهره‏برداری از نفتگیرهای ساختمانی، اکتشاف و بهره‏برداری از نفتگیرهای سنگی ـ ‌چینه‌ای و اکتشاف و بهره‌برداری از انباشتگی‌های غیرمتعارف وسیع. پیشرفت‌های مهم در تئوری و نوآوری‌های فنی موجب دو جهش بزرگ در صنعت نفت شده‏اند. نخست، گذر از حفاری تله‏های ساختمانی که کشف آنها ساده است، به کاوش انباشتگی‌های ظریف سنگی ـ چینه‌ای با اولویت آشکارسازی نفتگیرها و دوم، جست وجوی نفتگیرهای سنگی ـ چینه‌ای برای توسعه منابع گسترده نفت و گاز غیرمتعارف که مرزهای مخزنی در آنها به‏خوبی تعریف نشده‏اند.

به نفت و گازی که از نظر تکنیکی و اقتصادی قابل‏بازیافت باشند انباشتگی‌های نفتی متعارف گفته می‌شود، در حالی که انباشتگی‌های غیرمتعارف منابعی هستند که با روش‌ها و فناوری‌های مرسوم برداشت آنها اقتصادی نیست. این انباشتگی‌ها با حجم وسیع و خواص مخزنی ضعیف، تراوایی درجای مطلق گاز کمتر از µm3-10×1 و تخلخل کمتر از 10 درصد مشخص می‌شوند. هیدروکربن‏های متعارف تنها 20 درصد از منابع سوخت‌های فسیلی دنیا را تشکیل می‌دهند و 80 درصد دیگر منابع هیدروکربنی دیگرند. توسعه منابع غیرمتعارف نیازمند دستیابی به فناوری‌های نوین برای تبدیل منابع نفتی غیرمتعارف کنونی به منابع متعارف آینده است. از منظر زمین شناختی، نفت و گاز به‏جا‏مانده در نفتگیرهای مجزا یا گروهی که از نظر اقتصادی و تکنیکی با حفر چاه‏های عمودی قابل بازیافت هستند انباشتگی‌های متعارف‏اند. به نفت و گازی که به‏صورت وسیع یا فراگیر ذخیره شده‏اند و برداشت آنها با روش‌های مرسوم اقتصادی نیست و مستلزم به‏کارگیری فناوری‌های خاص و شرایط اقتصادی مساعد (همچون شکستگی افقی یا ساخت سکو) است غیرمتعارف گفته می‏شود. در سال‌های اخیر اکتشاف هیدروکربن در سراسر دنیا سه دریچه جدید را گشوده است. گذر از خشکی به آب‏های عمیق، از تشکیلات متوسط تا عمیق به تشکیلات بسیار عمیق با عمق بالغ بر ده هزار متر و از نفت متعارف به غیرمتعارف. به‏علاوه توسعه غیرمتعارف مستلزم سه نوآوری در فناوری است: (1) تئوری زمین‌شناسی درباره مخزن نانومنفذی و سیستم‌های انتقال برای انباشتگی‌های وسیع (2) جهش‌های فنی کلیدی برای تراوایی مصنوعی به کمک حفاری افقی و شکست چندبازه‏ای و (3) بهره‏برداری از شیوه ساخت سکوی نفتی.

در پژوهشگاه صنعت نفت در پنج سال گذشته طرح‌های اکتشافی مهمی در مقیاس ناحیه‌ای با هدف شناسایی منابع هیدروکربنی جدید متعارف شامل طرح ملی مروارید خلیج فارس و طرح‌های ارزیابی ژئوشیمیایی سنگ منشا مولد نفت در دشت مغان، حوضه کپه داغ و مطالعه یکپارچه افق‌های مخزنی دشت آبادان و غیرمتعارف شامل طرح‌های شناسایی هیدرات‌های گازی دریای عمان، شناسایی و ارزیابی منابع شیل گازی در منطقه لرستان به اجرا درآمده ‌است. نتایج به دست آمده امکان دستیابی به ذخایر هیدروکربنی متعارف و غیرمتعارف در مناطق مذکور را بسیار محتمل می‌نماید و ضروری است برنامه‌های اکتشافی آتی و توسعه میدان به آنها معطوف شود.

دکتر محمدرضا کمالی

رئیس پردیس بالادستی پژوهشگاه صنعت نفت