بشنوید! گرگ‌ها در‌خانه زوزه می‌کشند

زهرا بابایی، کارشناس ارشد روان‌شناسی بالینی، ارتباط موثر بین والدین و فرزندان را یکی از مهم‌ترین عوامل موثر در پیشگیری از اعتیاد می‌داند، او می‌گوید: نکته اساسی و مهم آن است که تحقیقات نشان می‌دهد هر جا که به والدین آموزش‌های جدی در زمینه مصرف مواد و لزوم پیشگیری داده شده است و والدین با فرزندان خود در مورد مصرف مواد صحبت کرده‌اند و نگرانی‌های خود را به صورت روشن و صریح با آنان مطرح کرده‌اند، از میزان مصرف مواد در این دسته از دانشجویان کاسته شده است.

این در حالی است که بسیاری از والدین حتی درباره مواد و خطرات آن هم با فرزندانشان صحبتی نمی‌کنند، آنها معتقدند هر چه کمتر در این‌باره حرف بزنیم به اصطلاح «روی بچه‌ها کمتر باز می‌شود!» اما بابایی معتقد است در میان افرادی که به مصرف مواد می‌پردازند افرادی که ارتباط گرم، صمیمانه و مناسبی با والدین خود داشته باشند، اندک هستند. اکثریت افرادی که مواد مصرف می‌کنند، کسانی هستند که مشکلات ارتباطی شدیدی با والدین خود دارند. به عبارت دیگر ارتباط گرم و صمیمانه با والدین همراه با قواعد و انتظارات مشخص یکی از مهم‌ترین عوامل محافظت‌کننده از مصرف مواد است. درواقع همان‌طور که والدین درباره دیگر خطرات تهدیدکننده با فرزندشان صحبت می‌کنند، مهم است که والدین با فرزندان خود صحبت کرده و به صورت روشن و مشخص آنان را از خطرات مصرف مواد مطلع گردانند و از آنها بخواهند که خود را از مواد و مسائل و مشکلات مربوط به آن دور نگه دارند. برای آن‌که والدین بتوانند در مورد مواد با فرزندان خود صحبت کنند، لازم است اطلاعاتشان را در این زمینه افزایش دهند، بخصوص درباره مواد اعتیادآور صنعتی که اثرات بادوام‌تر و خطرناک‌تری را ایجاد می‌کند و به همان نسبت به دلیل سابقه کوتاهی که در جامعه ما دارند، در میان نسل‌های قبلی ناشناخته‌ترند.

بابایی علاوه بر مهم دانستن کیفیت ارتباطی میان فرزندان و والدین، به الگو بودن آنها اشاره می‌کند و این را جزو یکی از مسئولیت‌های والدین برمی‌شمرد که در مورد هر نوع رفتار و برخورد، الگویی مناسب برای فرزندانشان باشند. وی معتقد است در برخی خانواده‌ها به جای اعمال تغییر در فرزندان، بهتر است والدین در جهت تغییر خود اقدام کنند و نشان دهند که تا چه حد به اعتقادات، ارزش‌ها و عقاید خود پایبندند و این پایبندی چه تاثیر مثبتی در زندگی‌شان ایجاد کرده است. در برخی از خانواده‌ها اعتیاد پدر مقدمه‌ای برای اعتیاد فرزند است، در حالی که پس از اصلاح و درمان پدر، می‌توان امید بیشتری برای رهایی فرزند داشت.

اما نکته قابل تامل دیگر پرداختن به توقعات، انتظارات و مسئولیت‌های فرزندان است، در بسیاری مواقع فرزندان بدرستی نمی‌دانند چه وظایف و مسئولیت‌هایی به عهده‌شان است.

بابایی شفاف‌سازی انتظارات والدین از فرزندان را لازم دانسته و می‌گوید: روشن بودن انتظارات مالی، اجتماعی، رفتاری و توقعات درسی و تحصیلی باعث می‌شود هر کجا که نوجوان خط قرمزها را رد کرد، مورد بررسی قرار گیرد. مثلا در زمینه انتظارات مالی والدین باید مراقب باشند که نوجوان، امکانات مالی را هدر ندهد، بیش از حد و بدون برنامه پول خرج نکند، پولی که در اختیارش قرار می‌گیرد را در راه‌های ناسالم و نامناسب استفاده نکند؛ در زمینه انتظارات تحصیلی هم افت تحصیلی، میزان ساعات مطالعه، حواس‌پرتی و غیبت‌های بی‌مورد باید مورد بررسی قرار گیرد.

وقتی فرزندان والدین خود را به عنوان عنصری فعال در بررسی وظایف و مسئولیت‌هایشان بدانند، به احتمال کمتری به سراغ رفتارهای پرخطر می‌روند. در این مورد والدین باید آگاه باشند که تحت تاثیر چانه‌زنی‌های فرزندان قرار نگیرند، چرا که فرزندان تمام سعی‌شان را می‌کنند تا قواعد و قوانین خانوادگی را به نفع خود تغییر دهند، بنابراین بهتر است والدین در این زمینه‌ها با فرزندان جر و بحث نکنند و از درگیری و مشاجره بپرهیزند تا اقتدار خود را به عنوان والد حفظ کرده و مهم بودن وظایف و مسئولیت‌ها را به فرزندان نشان دهند.

نشانه‌هایی که باید ببینیم

تا یکی دو دهه پیش مواد مخدر در افیون‌هایی خلاصه می‌شد که با درصدهای خلوص متفاوت نام‌های متفاوتی هم به خود می‌گرفتند، موادی مثل تریاک، هروئین، کراک. برخی مواد هم آنقدر گران بودند که درصد بسیار کمی از افراد در قشری خاص توانایی تهیه‌اش را داشتند موادی مثل حشیش و ماری‌جوآنا. همین محدودیت مواد اعتیادآور باعث شده بود که راه‌های شناسایی معتاد در میان اطرافیان، کار چندان دشواری نباشد، بخصوص که بیشتر این مواد بوی مخصوص خودشان را دارند و دست مصرف‌کننده را راحت‌تر رو می‌کنند، اما چند سالی است که مواد اعتیادآور صنعتی هم وارد بازار شده‌اند، موادی که در آزمایشگاه‌ها تولید می‌شوند و معمولا به دلیل شرایط نامطلوب تولید، در کنار اعتیاد می‌توانند خسارات جبران‌ناپذیر دیگری را هم به بار ‌آورند؛ حالا در کنار آن مواد افیونی و این مواد صنعتی برخی از قرص‌ها نظیر ترامادول و ریتالین را هم اضافه کنید. این همه تنوع و سهولت در به دست آوردن این مواد، نشان‌دهنده لزوم آگاهی دادن به والدین است. بررسی‌ها نشان داده است که فقط یک درصد معتادان هستند که هنگام تزریق یا مصرف مواد مچشان گرفته می‌شود، پس بهتر است نشانه‌های عمومی اعتیاد را بشناسید و در صورت مشاهده آن در اطرافیان بویژه فرزندان اقدامات لازم را انجام دهید.

انزوا و کناره‌گیری از اطرافیان

این یکی از مهم‌ترین نشانه‌های افراد معتاد است. معتادان اشتیاق کمتری برای دیدار اعضای خانواده یا قرار گرفتن در جمع از خودشان نشان می‌دهند. معمولا ساعت‌های طولانی را در اتاق خودشان می‌مانند یا مدت زمان طولانی‌تری را صرف ماندن در دستشویی و حمام می‌کنند. در کنار کم کردن معاشرت با اعضای خانواده و دوستان قدیمی، سروکله دوستان تازه‌وارد هم پیدا می‌شود، ارتباطاتی که ظاهرا بی‌قصد و نیت، اما مشکوک است. معمولا وقتی پدر و مادر درباره این افراد اظهارنظر منفی داشته باشند با برخورد نامناسب فرزندشان مواجه می‌شوند. تمام اینها یعنی فرد معتاد در جمع آشنایان معمولا تنهایی را ترجیح می‌دهد و در ارتباط اجباری با آنها دچار اختلافات چشمگیر می‌شود.

مشکلات قانونی

اعتیاد اولین قدم برای ورود به منطقه ممنوعه بی‌قانونی است. کسی که دچار اعتیاد شده کم‌کم برای مصرف بی‌رویه موادش مجبور به تخلفات قانونی هم می‌شود، از دزدی‌های کوچک و کم‌اهمیت از کیف پدر و مادر گرفته تا دزدی‌های بزرگ‌تر، تخلفات رانندگی، زد و خوردهای گاه به گاه در بیرون از منزل و... این بی‌مسئولیتی در برابر قانون یکی دیگر از علائم اعتیاد است.

زیر پا گذاشتن تعهدات شغلی یا تحصیلی

بسیاری از معتادان به مرور زمان شغل و حرفه خود را نیز از دست می‌دهند. درواقع از دست رفتن وجه اجتماعی در محل کار و پس از آن بی‌تعهدی‌های کوچک و بزرگ باعث می‌شود که فرد معتاد کار و حرفه‌اش را نیز از دست بدهد. برخی از کارفرمایان پس از این‌که از اعتیاد کارمند یا کارگر خود مطلع می‌شوند؛ اعتماد کافی برای سپردن کار به آنها را از دست می‌دهند. ضمن این‌که بدقولی‌ها، کم‌کاری‌ها، غیبت‌های گاه و بیگاه و حضور مراودات مشکوک هم به این تصمیم دامن می‌‍‌زند. در میان محصلان و دانشجویان هم این نادیده گرفتن تعهدات به افت تحصیلی شدید، مشروط شدن در دانشگاه و حتی اخراج از مدرسه یا دانشگاه منجر می‌شود.

مسمومیت ناشی از مواد و نشانه‌های ترک

مصرف مواد باعث ایجاد تغییرات خلقی و رفتاری می‌شود که در جنبه‌های مختلف تاثیرش را نشان می‌دهد، بسته به موادی که مصرف می‌شود، این نشئگی شامل خمودگی یا تحرک بیش از حد است. هنگامی که مصرف دوباره این مواد به تعویق می‌افتد، نشانه‌هایی در فرد ظاهر می‌شود که در اصطلاح علمی به آنها نشانه‌های ترک می‌گویند. این آشفتگی‌های جسمانی و روانی علائم مهمی هستند که سبب می‌شوند خانواده‌ها با شناسایی آنها به سوءمصرف فرد پی ببرند. علائمی مانند: بیقراری، تغییر الگوی خواب، دردهای عضلانی، اسهال و استفراغ، آبریزش بینی، سرگیجه، ضعف، توهم و هذیان، سوء‌ظن‌های شدید، اختلالات خلقی مثل افسردگی و حالات گریه یا شادی و سرخوشی مفرط، افزایش اعتماد به نفس، روابط جنسی متعدد، پرخاشگری، خشکی دهان، تپش قلب و علائم دیگری که از ماده‌ای به ماده دیگر متفاوت است. مثلا در تریاک ممکن است دردهای عضلانی کم باشد، اما فرد براحتی به خواب نرود یا در موادی مثل شیشه ممکن است فرد پرحرف، پرتحرک و پرخاشگر شود.

هدر دادن منابع مالی

کسی که به قول خودش تفریحی مصرف می‌کند، هر بار برای رسیدن به سطح نشئگی قبلی نیازمند مواد بیشتری است. تهیه این مواد هم به پول نیاز دارد، جوانی که به دام اعتیاد افتاده مجبور است با دروغ گفتن‌های گاه و بیگاه یا وعده‌های بی‌اساس، پول مورد نیاز برای مصرفش را تهیه کند.

مشاهده وسایل مشکوک

لطفا در برابر وسایلی مثل زرورق، لوله آزمایش، سرنگ، فندک، سنجاق‌هایی که سرشان سوخته است و... بی‌تفاوت نباشید، هر چیزی که برایتان ناشناخته است و در مکان‌هایی مثل پشت کمد، زیرتخت، زیرفرش پنهان شده باید مورد بررسی و سوال واقع شوند. به این نکته هم توجه کنید که برخی از مواد بویژه مواد صنعتی بو و دود ندارند و بسرعت و بدون دردسر استفاده می‌شوند.

شیما نادری