مناظره‌های تلویزیونی در انتظار مسئولان پاسخگو

برنامه «مناظره» بعد از برگزاری مناظره‌های انتخابات ریاست جمهوری سال 1392 در شبکه یک با نقد و بررسی موضوعات سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، ورزشی و اقتصادی شکل گرفت و تا چندی پیش ادامه داشت. بجز این برنامه در بخش‌های خبری نیز مناظره‌هایی به مخاطبان شبکه‌های مختلف ارائه شده است و پیشتر از همه اینها سازندگان برنامه «دیروز، امروز، فردا»، این برنامه را مناظره تلویزیونی توصیف می‌کردند.

در حالی که سازندگان برنامه «مناظره» در شبکه یک، توضیح روشنی درباره تداوم نیافتن آن ارائه نمی‌کنند، شبکه‌های دو، چهار و پنج، تولید مناظره‌های تلویزیونی را در دستور کار قرار داده‌اند و این احتمال وجود دارد که شبکه سه نیز برنامه‌ای با همین رویکرد برای مخاطبان خود تدارک ببیند.

ناظران یک واقعیت

شبکه دو برنامه «دو نگاه، یک واقعیت» را به منظور نقد و بررسی مسائل و آسیب‌های اجتماعی برای مخاطبان خود تدارک دیده است. قرار است کارشناسان مسائل اجتماعی مهمانان این برنامه باشند. شبکه پنج مناظره اقتصادی را تدارک دیده که بزودی چهارشنبه‌ها ساعت 21 تا 23 پخش می‌شود و شبکه چهار نیز بزودی برنامه‌هایی با ساختار مناظره در جدول پخش خود قرار می‌دهد.

مناظره‌های تلویزیونی، در یک تعریف کلی برنامه‌هایی هستند که نظرات مخالف و موافق درباره یک موضوع با این هدف مطرح می‌شود که به مخاطبان در فهم جوانب مختلف مساله کمک کنند و زوایای تازه‌ای درباره موضوع مورد بحث ارائه کنند که به نتیجه درست و قابل قبول منجر شود. این نوع برنامه‌ها می‌توانند جزو برنامه‌های پرمخاطب باشند، اما تجربه‌های محدود در زمینه تولید این برنامه‌ها در تلویزیون ما و از آن مهم‌تر چالش‌ها و دشواری‌های تولید برنامه‌های مناظره سبب شده این آثار به اهداف و نتایج مورد نظر دست پیدا نکنند.

بی‌توجهی به ادب مناظره

مناظره به معنای تقابل دو دیدگاه درباره یک موضوع مشترک، اتفاقی است که از نگاه دکتر علی گرانمایه‌پور، مدرس ارتباطات و مدیریت رسانه به دلایل مختلف در تلویزیون با چالش مواجه است. وی تاکید می‌کند که در فرهنگ مدارا، تساهل و تسامح سیاسی - اجتماعی کشورمان ساخت برنامه مناظره که شامل رک‌گویی، نقد و فرار از پرده‌پوشی است، چندان نمی‌گیرد.

گرانمایه‌پور ناآگاهی از شیوه‌ها و بی‌توجهی به ادب مناظره را از دیگر چالش‌های برنامه‌های مناظره در تلویزیون ذکر می‌کند و می‌گوید: دردسر تولید و پخش مناظره برای تلویزیون زیاد است. این کارشناس بر ضرورت ایجاد روحیه نقدپذیری در جامعه تاکید می‌کند و می‌گوید: بدرفتاری برخی مسئولان در مقابل پرسش‌ها و پاسخگویی غیرشفاف آنها بزرگ‌ترین آفت مناظره‌هاست.

تا زمانی که برخی از آنها با خشم پاسخ کارشناسان را بدهند، خودشان را موظف به پاسخگویی ندانند و ادب سیاسی اجتماعی را رعایت نکنند، تولید برنامه‌های مناظره فایده‌ای ندارد.

از نگاه این استاد ارتباطات، ساخت برنامه‌های فرهنگ‌ساز برای ایجاد روحیه نقدپذیری و ارائه اخبار دقیق و شفاف با ذکر آمار و اطلاعات درست و نقل قول از مسئولان، می‌تواند در نبود برنامه‌های مناظره‌ای راهگشا باشد تا شاید زمانی برسد که مسئولان و مدیران دولتی، فرهنگ نقدپذیری، پاسخگویی و عذرخواهی را در خود نهادینه کنند.

مهمانان دست خالی

کارشناسان و متخصصانی که به عنوان مهمان برای شرکت در مناظره‌های تلویزیونی دعوت می‌شوند، عنصر اصلی این برنامه‌ها و پیش‌برنده مباحث هستند. دکتر جمشید پژویان که به عنوان اقتصاددان چند بار در برنامه مناظره شرکت کرده است، بر ضرورت ارائه آمار و اطلاعات دقیق توسط مناظره‌کنندگان تاکید و تشریح می‌کند: لازم است مهمانان در برنامه‌های مناظره با دانش و اطلاعات کافی وارد میدان شوند، باید قبلا درباره موضوعات مورد بحث پژوهش کرده و آمارهای لازم را گردآوری و مطالعه کرده باشند. گاهی برخی از این افراد نکاتی را مطرح می‌کنند که در حد ادعاست و هیچ آمار و مدرکی برای اثبات این ادعاها ارائه نمی‌شود و متاسفانه این ادعاها در رسانه مطرح و ذهن مخاطب منحرف می‌شود بدون این که برنامه‌سازان ادعاهای طرح شده را در برنامه‌های بعدی پیگیری کنند و درستی و نادرستی آنها را به اطلاع مخاطب برسانند.

بر اساس توضیحات پژویان، رها کردن ادعاهای مطرح شده یا حتی قول‌ها و وعده‌هایی که مسئولان در برنامه‌های تلویزیونی و مناظره‌ها به مردم می‌دهند در روشنگری و اقناع مخاطب بسیار اهمیت دارد، زیرا برخی از مسئولان یا حتی کارشناسان به جای طرح حقایق قابل استناد، حرف‌هایی می‌زنند که مخاطب دوست دارد بشنود.

از نگاه این اقتصاددان، مهم‌ترین نتیجه هر مناظره‌ای باید این باشد که درک مردم افزایش پیدا کند. وی در این باره توضیح می‌دهد: بعد از هر انقلابی، وظیفه آگاه‌سازی مردم به عهده رسانه‌هاست. اگر بعد از انقلاب فرانسه و انگلیس قرن‌ها طول می‌کشد که رسانه آگاهی‌های لازم را به مخاطب بدهد و خرد جمعی را شکل بدهد، در این عصر و در این زمانه بعد از انقلاب اسلامی ایران، این اتفاق باید در زمان کوتاه‌تری رخ بدهد.

میدان مناظره

محتوایی که از یک مناظره تلویزیونی به مخاطب ارائه می‌شود گاهی تابع ساختار آن نیز است؛ این که مناظره به چه شکل برگزار شود، چند نفر در آن حضور داشته باشند، تمامی افراد از کارشناسان باشند یا در میان آنها از مسئولان هم نماینده‌ای حضور داشته باشد و مواردی از این دست.

از نظر دکتر گرانمایه‌پور در برنامه‌ مناظره تلویزیونی، اصولی وجود دارد که باید مدنظر سازندگان قرار بگیرد. طبق توضیحات او مناظره باید حداکثر در یک ساعت و درباره یک موضوع مشخص انجام شود، مجری باید زمان مساوی به طرفین مناظره اختصاص بدهد، تعداد افراد مناظره‌کننده محدود باشد و از چهار نفر تجاوز نکند و در بین مناظره‌کنندگان یکی از مسئولان حضور داشته باشد.

سعید نبی، کارگردان سابق برنامه «مناظره» که با حضور تعداد زیادی از کارشناسان روزهای جمعه از شبکه یک پخش می‌شد، در گفت‌وگو با ایسنا به مواردی اشاره کرده که از نگاه وی اهمیت بیشتری در مقایسه با ساختار مناظره دارد. این تهیه‌کننده و کارگردان برای بی‌طرفی، سکانداری و پیشرو بودن گزارش‌ها و مستندهایی که بین مناظره‌ها به نمایش درمی‌آید، اهمیت ویژه‌ای قائل است و می‌گوید: این بخش‌ها در عین حال که باید همه سلیقه‌ها را دربرداشته باشد، باید محوریت و خط محوری مناظره و موضوع را آغاز و هدایت کند.‌ مناظره یک فرهنگ است که شاید تلویزیون فقط اجرا و فرهنگ‌سازی آن را به عهده دارد، در صورتی که بخش اعظمی از عوامل یک مناظره مطلوب و ایده‌آل شرکت‌کنندگان و مسئولان طراز اول جامعه و کشور هستند و برخلاف دیگر برنامه‌های ترکیبی، زنده و گفت‌وگومحور سیاست‌ها و مدل اجرایی خاص خود را دارد.

به گفته این تهیه‌کننده، مناظره یک تجربه جدید در تلویزیون است، بسیاری از چارچوب‌ها و قواعد مناظره نانوشته هستند به همین دلیل برنامه‌ساز فقط در لحظه و براساس تجربه می‌تواند در برنامه‌اش جذابیت ایجاد کند.

مسئولان جوابگو نیستند

برنامه «مناظره» در شبکه یک فرصتی بود برای این که کارشناسان نظرات یکدیگر را به چالش بکشند یا عملکرد مسئولان را درباره مسائل مختلف نقد و بررسی کنند. در مدتی که این برنامه از شبکه یک پخش می‌شد، چند بار تهیه‌کننده آن تغییر کرد و در آستانه توقف قرار گرفت تا این که از چندی پیش این برنامه دیگر از شبکه یک پخش نمی‌شود و به گفته سیدامیر سیاح، مدیر گروه دانش و اقتصاد شبکه یک، هیچ اطلاع درستی درباره سرنوشت این برنامه وجود ندارد.

این مدیر گروه که برای مدتی تهیه‌کنندگی برنامه «مناظره» را نیز به عهده داشته، درباره انتقادهایی که به این برنامه وارد است و آسیب‌ها و چالش‌های برنامه‌های مناظره، می‌گوید: تعدد کارشناسان برنامه مناظره، انتخاب افرادی که برخی از آنها دانش کافی برای حضور در چنین برنامه‌ای را ندارند و هر ایراد دیگری از این دست به ضعف مدیریت ما بازمی‌گردد. همه این موارد را می‌پذیریم اما درباره حضور مسئولان در برنامه فقط می‌توانم بگویم که مسئولان به برنامه نمی‌آیند و جوابگو نیستند.

با توجه به آسیب‌های تولید برنامه مناظره در تلویزیون این احتمال وجود دارد که برنامه‌های مناظره به برنامه‌های گفت‌وگومحور تبدیل شوند یا ابتر بمانند. آیا مناظره‌هایی که از راه می‌رسند، به مقصد و هدف مطلوب خواهند رسید؟

2 سال با مناظره‌های تلویزیونی

برنامه «مناظره» بعد از برگزاری مناظره‌های انتخابات ریاست جمهوری سال 1392 در شبکه یک با نقد و بررسی موضوعات سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، ورزشی و اقتصادی شکل گرفت و تا چندی پیش ادامه داشت. بجز این برنامه در بخش‌های خبری نیز مناظره‌هایی به مخاطبان شبکه‌های مختلف ارائه شده است و پیشتر از همه اینها سازندگان برنامه «دیروز، امروز، فردا»، این برنامه را مناظره تلویزیونی توصیف می‌کردند.

آذر مهاجر

رادیو و تلویزیون