نانوذرات موجود در لوازم آرایشی تهدیدکننده سلامت آبزیان

این تحقیق که اواخر اردیبهشت امسال در نشریه علمی «دانش محیط‌زیست و فناوری» منتشر شد، نانوذرات بویژه نانوزینک‌اکسید را که در اغلب کرم‌های ضدآفتاب، لوازم آرایشی و برخی خمیردندان‌ها یافت می‌شود، به عنوان متهم اصلی پرونده معرفی کرده و یادآور می‌شود ترکیبات شیمیایی از این دست در مقایسه با دیگر سموم زیست‌محیطی اغلب تاثیرگذارتر هستند.

برای مثال چنین ترکیباتی می‌توانند برای جنین توتیاهای دریایی خطرناک باشند. توتیاهای دریایی، موجوداتی همه‌چیزخوار هستند که در همه اقیانوس‌های جهان یافت می‌شوند و وظیفه پاکسازی محیط‌ را به‌عهده دارند. یکی دیگر از این ترکیبات سمی، اکسیدمس نانو است که البته در رنگ‌های مخصوص نقاشی قایق نیز یافت می‌شود.

اکسیدمس نانو دقیقا تاثیری مشابه نانوزینک اکسید دارد و از آن در غلظت‌های زیاد به عنوان ماده‌ای سمی و خطرناک یاد می‌شود. تاکنون تحقیقات متعددی روی تاثیرات ناشی از کرم‌های ضدآفتاب صورت گرفته است. حتی چندی پیش تحقیقی مشابه انجام شد که در آن به طور مشخص احتمال آسیب به فیتوپلانکتون‌ها بررسی شد.

فیتوپلانکتون‌ها یا پلانکتون‌های دریایی در اصل گیاهان ذره‌بینی شناور موجود در دریاها هستند که فتوسنتز را همانند گیاهان دیگر و با استفاده از نور خورشیدی که به آب دریا نفوذ می‌کند، انجام می‌دهند.

این گیاهان ذره‌بینی را می‌توان اساس زنجیره غذایی جانوران دریایی معرفی کرد، زیرا ماهیان کوچک، میگوها و حتی نهنگ‌ها برای تغذیه به آنها وابسته هستند. از آنجا که فیتوپلانکتون‌ها، ماهیان، میگوها و دیگر آبزیان بزرگ‌جثه نقشی اساسی در زنجیره غذایی دریاها ایفا می‌کنند، بنابراین هرگونه آسیب به سلامت آنها می‌تواند براحتی امنیت غذایی انسان‌ها را نیز تحت تاثیر قرار دهد.

نانوذرات در نقش محرک‌های شیمیایی

نانوذرات، ترکیبات شیمیایی بسیار کوچکی هستند که ابعادشان تقریبا صدهزار بار کوچک‌تر از قطر موی انسان است. این ذرات میکروسکوپی از طریق پوست، بلع و حتی تنفس وارد بدن موجودات زنده از جمله انسان‌ها می‌شوند.

گری چِر، یکی از نویسندگان مقاله اخیر که در عین حال متخصص برجسته‌ای در زمینه آزمایش‌های مربوط به علوم دریایی است، در این ارتباط می‌گوید: «نانوزینک اکسید و اکسید مس نانو هر دو در مقادیر خیلی کم سمی نیستند، اما باید به خاطر داشت که می‌توانند نقش یک محرک شیمیایی را حتی در مقادیر ناچیز و اندک هم بخوبی ایفا کنند.» محرک‌های شیمیایی در اصل عامل حساسیت‌های متعدد سلولی هستند. این اصطلاح که در درمان سرطان نیز زیاد کاربرد دارد، به داروهایی اطلاق می‌شود که می‌توانند سلول‌های سرطانی را بشدت در مقابل شیمی‌درمانی حساس کنند.

یک تحقیق متمرکز

پژوهشگران در تحقیق اخیر جنین توتیاهای دریایی سفید را که بشدت در برابر مواد سمی حساس هستند، در معرض مقادیر متفاوتی از مواد شیمیایی از جمله نانوزینک اکسید و اکسیدمس نانو قرار دادند.

سلول‌های جنین توتیا در وهله نخست مواد سمی را با استفاده از پمپ‌های خیلی کوچک دفع کردند. اما زمانی‌که نانو ذرات داخل سلول‌ها شروع به حل شدن کردند، عملکرد پمپ‌ها نیز چند برابر بیشتر از ظرفیت آنها شد و همین مساله به دیگر ترکیبات شیمیایی مضر اجازه داد تا داخل سلول‌ها شده و در آنها ماندگار شوند. پروفسور چِر می‌گوید: «این اتفاق درست مشابه زمانی است که جلوی درهای ورودی یا خروجی یک ساختمان ازدحام ایجاد می‌شود. درست است که یک گروه خاص امکان خروج را پیدا می‌کنند، اما خیلی‌ها نیز در‌حالی‌که در مقابل جمعیت زیادی جلوی در ایستاده‌اند نمی‌توانند خارج شوند. واکنش سلول‌های جنین توتیا به مواد سمی نیز کم و بیش مشابه همین مساله است. مشکل عمده اینجاست که ادامه چنین شرایطی می‌تواند بشدت مشکل‌ساز باشد.

مطالعات نشان داد که اگر شما سلول‌ها را در معرض یکی از این مواد شیمیایی قرار دهید، آن‌گاه 50 درصد سلول‌ها وضع نرمال خواهند داشت و 50 درصد دیگر به مشکل برخواهند خورد. در حالی که اگر به این معادله نانو ذرات را هم اضافه کنید، تنها 10 درصد سلول‌ها وضع نرمال خواهند داشت. از سوی دیگر وقتی جنین توتیا در معرض مقدار بیشتری از نانو ذرات قرار گیرد، رشد جنین می‌تواند کاملا متوقف شود.»

آسیب به دیگر آبزیان

مطالعات نشان می‌دهد این تنها جنین توتیاهای دریایی نیستند که در برابر نانوذرات آسیب‌پذیرند بلکه در واقع جنین و لارو طیف گسترده‌ای از آبزیان این شرایط را دارند. در حقیقت لارو و جنین اکثر موجودات آبزی به شمار کثیری از پمپ‌های حفاظتی مجهزند. لذا شرایط مشابه را می‌توان در سایر آبزیان نیز سراغ گرفت.

پروفسور چِر می‌گوید متاسفانه نحوه تاثیرپذیری همسان است. یک مشکل دیگر اینجاست که حتی آبشش ماهیان بالغ نیز می‌تواند تحت‌تاثیر چنین محرک‌های شیمیایی قرار بگیرد.

زینک ـ اکسید یکی از ترکیبات شیمیایی بوده که سال‌ها در کرم‌های ضدآفتاب استفاده می‌شد. اما فرمول جدید نانوزینک اکسید تنها یک دهه است مورد توجه بازار قرار گرفته و این ترکیب شیمیایی در اصل جایگزین پاراآمینوبنزوئیک اسید شده که بنا بر تحقیقات پیشین یکی از ترکیباتی بوده که باعث اختلال در عملکرد غدد و هورمون‌های ماهیان می‌شده است. اما ظاهرا ترکیب شیمیایی جدید نیز همچنان مشکلات خاص خود را دارد.

منابع: takepart.com و pubs.acs.org

جـام‌جـــم

فرناز حیدری