اختلاف بر سر کاربری تقویمی چارتاقی نیاسر

علی ابوالفضلی مدیر پایگاه فرهنگی و گردشگری نیاسر با اشاره به این‌که این بنا یکی از کهن‌ترین، بزرگ‌ترین و سالم‌ترین چارتاقی‌های برجا مانده ایران‌زمین است، می‌افزاید: بنا دارای قاعده‌ای مربع‌شکل با اضلاع تقریبی 12 متر است که در چهارطرف آن ورودی‌هایی با چهارتاق از جنس سنگ‌های آهکی و رسوبی موجود در منطقه احداث شده و گنبد بنا نیز با توجه به شواهد به مرور زمان تخریب شده که مجددا در سال 1334 بازسازی شده است.

وی با اشاره به وجود نظرات مختلف درباره کارکرد بنا یادآور می‌شود: در اسنادی مانند آنچه در کتاب «قم‌نامه» درباره چارتاقی نیاسر آمده، از آن به‌عنوان آتشگاهی مربوط به زمان اردشیر ساسانی نام برده شده است؛ در حالی که مورخان و ایران شناسانی همچون آندره گدار در کتاب «آثار ایران» از آن به‌عنوان یک سازه معماری و یک نوع علامت یاد کرده که در جاده مالرویی که از دلیجان به کاشان می‌رود و از کاشان نیز قابل‌رؤیت است، واقع شده است.

کاربری نجومی چارتاقی نیاسر

مدیر پایگاه میراث فرهنگی نیاسر به آخرین کاربری که برای چارتاقی‌ها عنوان شده، اشاره کرد و می‌گوید: طی یک دهه اخیر نیز برخی محققان از جمله رضا مرادی‌غیاث‌آبادی، مطالعات و تحقیقاتی روی ساختار چارتاقی‌های ایران بویژه چارتاقی نیاسر انجام داده و چارتاقی‌ها را یک تقویم آفتابی یا شاخص اندازه‌گیری زمان با استفاده از تغییرات میل خورشید عنوان کرده است، بر این اساس که در مواقع خاصی از سال پرتوهای خورشید در زاویه خاصی از بنا قرار می‌گیرد و همین امر می‌تواند مبنای سنجش زمان و تقویم قرار گیرد.

البته این فرضیه با مخالفت‌های بسیاری از سوی کارشناسان عرصه نجوم مواجه شده است، با این حال مرادی‌غیاث‌آبادی در تائید فرضیه خود به جام‌جم می‌گوید: این ادعا براساس مشاهدات ملموس از حدود 30 چارتاقی در ایران و تصویربرداری و طراحی نقشه آنها صورت گرفته که براساس این مشاهدات می‌توان گفت تمام چارتاقی‌های منفرد ایران به‌گونه‌ای ساخته شده‌اند که از این ویژگی برخوردار باشند و در واقع ملاحظات نجومی و تقویمی در آنها لحاظ و به روشی طراحی و احداث شده اند که جبهه اصلی آنها رو به خورشید و مبنایی برای کاربری نجومی باشد.

البته نظریه وجود کاربری نجومی برای چارتاقی‌های ایرانی با استقبال چندانی مواجه نشده و مخالفان بسیاری دارد که یکی از آنان صفایی، کارشناس رصدخانه نیاسر است.

وی در گفت‌وگو با جام‌جم با اشاره به این‌که هنوز کارکرد اصلی چارتاقی‌های کشور از جمله چارتاقی نیاسر بدرستی مشخص نشده است، می‌گوید: آنچه درباره کاربری نجومی این چارتاقی ازسوی برخی عنوان می‌شود، نمی‌تواند صحیح و دقیق باشد، زیرا به عقیده آنها روز اول هر فصل، خورشید از زاویه بسته بین ستون‌های این چارتاقی طلوع می‌کند و همین امر را مبنای نجومی‌ بودن آن قرار می‌دهند، در حالی که مشاهدات و تحقیقات چند ساله بنده نشان داد که اولا: اولین روز فروردین (آغاز فصل بهار) و اولین روز مهر (آغاز فصل پاییز) خبری از این طلوع نیست و ثانیا تصاویری که طی یک بازه 70 روزه از اول تیرماه تا مدتی بعد، از طلوع خورشید در چارتاقی گرفتم، نشان می‌داد که خورشید در تمام این روزها تقریبا از یک جا طلوع می‌کند و به همین دلیل نمی‌توان اندازه‌گیری دقیقی از روزهای مختلف براساس مشاهده خورشید ارائه داد.

صفایی با اشاره به این‌که این امر ثابت می‌کند که چارتاقی‌ها هیچ‌گاه کاربری نجومی نداشته و ندارد، می‌افزاید: در واقع طلوع خورشید در چارتاقی قابل مشاهده است، اما قابل اندازه‌گیری نیست، درحالی که زمانی می‌توان از این سازه به‌عنوان یک وسیله نجومی بهره برد که قابلیت اندازه‌گیری در آن وجود داشته باشد؛ ضمن این‌که ایرانیان از قدیم‌الایام گاهشمار خورشیدی دقیقی داشته‌اند که با وجود آن نیازی به وجود سازه‌های اینچنینی برای سنجش تقویم نبوده است.

چارتاقی؛ مبنای ساخت سازه‌های گنبدی‌شکل

به گفته کارشناس رصدخانه نیاسر صرف‌نظر از نوع کاربری چارتاقی‌ها، آنچه بسیار مهم است و باید مورد توجه قرار گیرد، نوع معماری منحصربه‌فرد آنهاست، زیرا ساخت سقف گنبدی اولین‌بار در همین چارتاقی‌ها مشاهده شده که در واقع یک جهش معماری در جهان به‌شمار می‌رود و این نوع معماری و ساختار گنبدی‌شکل، بعدها مبنای ساخت بناهای مذهبی همچون کلیساها و مساجد در جهان می‌شود.

این کارشناس نجوم با تاکید بر این‌که ماندگاری این سازه‌ها نیز دومین ویژگی ممتاز آنهاست که باید مورد توجه قرار گیرد، تصریح می‌کند: چارتاقی نیاسر پس از حدود 2000 سال هنوز استوار و محکم پابرجاست و این در حالی است که ده‌ها چارتاقی دیگر از این نوع در کشور وجود دارد و باد و باران و زلزله نتوانسته آنها را فرو ریزد، از این‌رو توجه و اهمیت دادن به ساختار و نوع معماری این سازه‌ها و برجسته کردن آن در جهان، بسیار مهم‌تر از پرداختن به کاربری آنهاست که دلایل متقنی برای اثبات آنها وجود ندارد.

تاریخچه چارتاقی

چارتاقی نیاسر یکی از 40 چارتاقی شناسایی شده و به جا مانده از دوران باستان در کشور است که طبق اقوال متعدد و اسناد تاریخی به عنوان آتشگاه مورد استفاده قرار می گرفته‌اند. البته کاربری‌های دیگری نیز از جمله استفاده به‌عنوان یک علامت در یک مسیر و کاربری تقویمی نیز برای آنها عنوان شده که در این میان چارتاقی نیاسر بیشتر شهرتش را مدیون جایگاه تقویمی است که برخی برای آن قائل شده‌اند.

چارتاقی نیاسر سال 1317 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید و آن‌طور که مدیر پایگاه میراث فرهنگی و گردشگری نیاسر به جام‌جم می‌گوید، قدمتش به اواخر دوره اشکانی و اوایل دوره ساسانی برمی‌گردد.

فاطمه مراد زاده - گروه ایران