سریال «جاده قدیم» و معمایی به نام لهجه!

یکی از اینها ، لهجه است. لهجه و گویش بازیگر که متناسب با زبان و جغرافیای اثر بنا می‌شود فقط یک ویژگی برای بازیگر نیست بلکه در بازخوانی مفاهیم و موقعیت‌های درام نیز موثر بوده و حتی بر جذب مخاطب و چگونگی ارتباط اثر با مخاطبانش نیز تاثیر می‌گذارد. مثلا ممکن است مردم آذربایجان از سریالی که به زبان ترکی ساخته شده لذت بیشتری ببرند یا امکان همذات‌پنداری آنها با شخصیت‌های قصه بیشتر شود. به همین دلیل کاربرد و کارکرد لهجه و استفاده دراماتیک از آن در شبکه‌های استانی بیشتر بوده و از یک ضرورت فرهنگی‌ ـ‌ رسانه‌ای برمی‌آید.

اگر زبان، عصاره فرهنگ است، لهجه و گویش نیز عصاره فرهنگ قومی است بنابراین واجد بار معنایی بومی است، به این معنی که زبان و لهجه یک قوم در یک اثر تصویری اعم از فیلم و سریال خنثی نیست و نه‌تنها قومیت و محلیت یک کاراکتر را نشانه‌شناسی می‌کند که خود آن لهجه می‌تواند در خلق موقعیت نمایشی و مفاهیم انسانی بر ساخته آن نیز موثر باشد.

اگر بخواهیم کارکرد لهجه را در سریال‌های تلویزیونی بررسی کنیم، می‌توانیم چند کارکرد برای آن برشماریم. مثلا کارکرد نشانه‌شناسی فرهنگی لهجه که به کارگردان کمک می‌کند تا خاستگاه قومی و موقعیت جغرافیایی‌ ـ فرهنگی قصه خود و شخصیت‌هایش را صورت‌بندی کند و به این شکل از طریق مکانیسم آشناپنداری مخاطب ـ مثلا با شنیدن لهجه شیرازی ـ پیش‌فرضی از خرده‌فرهنگ‌های آن منطقه را در ذهنش تداعی کند و آن را در بازخوانی و درک درام مورد استفاده قرار دهد. لهجه به واسطه شیرین بودنش می‌تواند به خلق موقعیت‌های طنز و کمیک کمک کرده یا دست‌کم به تلطیف فضای قصه کمک کند. یکی از دلایل موفقیت سریال پایتخت استفاده از لهجه شیرین مازندرانی است. بر همین اساس، می‌توان از مجموعه‌های روزی روزگاری یا سلطان و شبان نیز نام برد که یکی از عناصر مهم جذابیت آنها استفاده و بهره‌گیری درست از لهجه بوده است. اتفاقا نقطه حساس و چالش‌برانگیز ماجرا نیز همین‌جاست که به دلیل برخی از سوءتفاهم‌های فرهنگی یا ادامه یک سریال تلویزیونی را دچار مشکل کرده یا با اعتراضات و انتقادهای جدی همراه می‌شود.

در زمان پخش سریال پایتخت 2 برخی از اهالی شهرهای مازندران نسبت به استفاده از لهجه شمالی در این مجموعه معترض بودند و آنها را دستمایه‌ای برای تمسخر زبان و فرهنگ خویش می‌دانستند. زمان «پایتخت 1» اعتراض به گویش مازندرانی بازیگران خیلی فراتر از اظهارنظر مردم بود. آن زمان نماینده مردم شرق مازندران، استاندار مازندران، امامان جمعه بابلسر و قائم‌شهر و... علیه این سریال اعتراض کردند. این اعتراض‌ها به جایی رسید که موقع ساخت «پایتخت 2»، استانداری مازندران، ابتدا مجوز تصویربرداری در این شهرستان را به تیم سیروس مقدم و الهام غفوری نمی‌داد. زمان پخش «پایتخت 3» این مساله دوباره تکرار شد. همین حساسیت را ممکن است آذری‌های ما نسبت به زبان ترکی یا مناطق لرنشین ما به سریال‌های با این زبان داشته باشند. پیش از سریال «یک مشت پر عقاب» چند سریال تولید شد که کاراکترهایشان گویش آذری داشتند و بدون هیچ مشکلی پخش شدند. ازجمله این سریال‌ها می‌توان به «خاله خانم» و «هتل پیاده‌رو» اشاره کرد که هر دوی این سریال‌ها جزو کارهای کمدی تلویزیون بودند و اکبر عبدی هم بازیگر مشترک آنها بود. اتفاقا یکی از وجوه جذاب این سریال‌ها که موجب پرمخاطب شدنشان شد، همین ترکی صحبت کردن کاراکتر عبدی در این دو سریال بود، اما این‌که چرا گویش ترکی خمسه که نقش کوتاهی هم در سریال «یک مشت پر عقاب» داشت به یکباره مساله‌ساز می‌شود، دلایلی فرامتنی داشت. مهم‌ترین دلیل ایجاد این حساسیت به اتفاقاتی مربوط می‌شد که در آن برهه در کشور اتفاق افتاده بود.

یکتا ناصر، بازیگر همین مجموعه جاده قدیم در واکنش به بی‌هویت بودن لهجه در این سریال گفته است: «این گونه حساسیت‌ها بیش از حد معمولش شده است، اتفاقا به عقیده من در میان این همه سریال‌هایی که نقش‌های آن را افرادی بدون لهجه ایفا می‌کنند و همه متعلق به فضای شهری تهران هستند، از وجود این نوع سریال‌ها باید استقبال کنیم چراکه ما قومیت‌های مختلفی در ایران داریم که اگر نوع زندگی آنها به تصویر کشیده شود، مردم هم از آن استقبال خواهند کرد.»

حتما خاطرتان هست که «در مسیر زاینده‌رود» چطور به پشت پرده فوتبال نیش می‌زد و به نوعی قصد افشاگری داشت. از قضا سریال از این ناحیه دچار حاشیه نشد؛ از جایی ضربه خورد که قرار بود نقطه اتکایش باشد: «لهجه اصفهانی». سازندگان برای باورپذیر بودن سریال از بازیگران خواستند به لهجه اصفهانی دیالوگ بگویند، اما برخی از آنها با وجود حضور مشاور لهجه (مهرداد ضیائی، بازیگری که اصالتا اصفهانی است)‌ از پس ریزه‌کاری‌های این گویش شیرین برنیامدند. مخاطبان غیراصفهانی متوجه نادرست بودن لهجه نمی‌شدند، اما مردم اصفهان با لهجه‌ای غریب روبه‌رو بودند؛ با این حال هیچ گاه فریاد وااسفا سر ندادند.

زمان پخش سریال فاصله‌ها، کاراکتر یاور با بازی محمد حمزه‌ای، به دلیل لهجه لری، مورد اعتراض قرار گرفت. جالب اینجاست که یاور، یکی از شخصیت‌های فرعی سریال بود و حضورش در خط اصلی آن تغییری به وجود نمی‌آورد. بیشتر معترضان معتقد بودند در سریال، تمام نقش‌های خوب و اثرگذار به تهرانی‌ها داده شده و فقط کارگر سطح پایین سریال، به زبان لری حرف می‌زند.

با بالا گرفتن این اعتراض‌ها، کارگردان تصمیم گرفت نقش یاور را تا حدی در سریال کمرنگ کند، اما واقعیت این است که استفاده از لهجه ذاتا واجد تحقیر یا تمسخر یک قوم و زبان نیست مگر این‌که فیلمساز چنین قصدی را در سر داشته و آگاهانه از این عنصر در جهت لودگی استفاده کند، اما استفاده از لهجه به خودی خود واجد هیچ گونه تمسخر و توهینی نیست. با این حال برخی لهجه‌ها به واسطه شیرینی و بانمک بودن از ظرفیت کمیک هم برخوردار بوده و می‌تواند به خلق شخصیتی با نمک و طناز کمک کند. البته این ذاتا برآمده از لهجه خاصی نیست و بستگی به شیوه روایت و شخصیت‌پردازی دارد. شاید یکی از نکات مهمی که باید در ارتباط با استفاده از لهجه در سریال‌ها رعایت شود استفاده درست از آنهاست و گاهی تلفظ غلط و بد ادا کردن لهجه و گویش‌ها از سوی بازیگر موجب سوءتفاهم یا اعتراض‌هایی درباره لهجه می‌شود.

از سوی دیگر، استفاده از لهجه‌های مختلف می‌تواند به زنده نگه داشتن خرده‌فرهنگ‌های بومی و محلی ایران کمک کرده و در پایتخت‌زدایی از مجموعه‌های تلویزیونی کمک کند. بسیاری از مردم از طریق همین مجموعه‌های تلویزیونی با لهجه و فرهنگ و سنن هم آشنا می‌شوند و لذا باید درباره استفاده از لهجه یک نوع فرهنگ‌سازی یا سوءتفاهم زدایی از طریق خود رسانه ملی صورت بگیرد تا بتوان از این عنصر درون متنی و فرامتنی در جهت مثبت و بهره‌برداری دراماتیک بهینه استفاده کرد. استفاده درست و به‌ موقع از لهجه‌ها بهترین احترام به زبان و فرهنگ هر قومی است.

باید حواسمان باشد که حساسیت لهجه در مجموعه‌های طنز خیلی بیشتر از یک کار روتین و جدی است به این معنی که لهجه در مجموعه‌های طنز همیشه با سوءتعبیر برخی مبنی بر تمسخر مواجهه می‌شود. لذا همانطورکه لحن و ریتم یک مجموعه نمایشی از حیث دراماتیکی اهمیت دارد لهجه و نوع پرداخت به آن نیز از حیث اجتماعی مهم است تا لهجه فارغ از این که باید در خدمت درام باشد خود به یک تراژدی بدل نشود.

سیدرضا صائمی / قاب کوچک (ضمیمه شنبه روزنامه جام جم)