از خستگی گرمایی تا گرمازدگی

در این شرایط برخی افراد می‌دانند چه اقداماتی باید برای پیشگیری یا بهبود حالشان انجام دهند، اما تعداد زیادی از افراد در این مواقع دستپاچه شده و دچار چنان استرس و اضطرابی می‌شوند که احوال بدشان را دوچندان می‌کند.

در درجه اول افراد باید بدانند وقتی دچار آسیب گرمایی می‌شوند دو اتفاق می‌تواند برایشان بیفتد؛ یا دچار خستگی گرمایی شده یا گرمازده می‌شوند. خستگی گرمایی مرحله اول آسیب است و اگر بموقع درمان نشود فرد دچار گرمازدگی می‌شود که بسیار خطرناک است.

زمانی که دمای محیط اطراف بالاتر از دمای بدن باشد، بدن نمی‌تواند گرمای داخلی خود را دفع کند و وقتی هم که رطوبت هوا زیاد شود تبخیر عرق بدن محدود می‌شود، در این مواقع اگر موقعیت بدن در حال استراحت نباشد و فعالیت جسمانی حتی پیاده‌روی داشته باشیم، بدن حرارتی بیش از حد معمول تولید می‌کند که به خستگی گرمایی می‌انجامد و معمولا این وضع برای افرادی پیش می‌آید که به محیط‌های گرم و مرطوب عادت ندارند. در این شرایط فرد بیش از حد آب بدن خود را از دست می‌دهد، پوستش خمیری، رنگ پریده، مرطوب و سرد می‌شود و سرگیجه، سردرد، افت فشار خون، تهوع و اسهال به سراغش می‌آید.

چگونه از خستگی گرمایی پیشگیری کنیم؟

دکتر سیدرضا رضایی دریاکناری، پزشک و متخصص طب سنتی ایران در گفت‌وگو با جام‌جم، در پاسخ به این پرسش که بهترین اقدام برای پیشگیری از ابتلا به خستگی گرمایی چیست، می‌گوید: آسیب‌های گرمایی معمولا در فصول گرم سال و بیشتر در مناطق جنوبی کشور و در سنینی که گرمای بدن غلبه بیشتری دارد بخصوص حدود 20 سالگی و بیشتر در جنس مذکر که مزاج گرم‌تری دارد اتفاق می‌افتد.

افرادی که مکرر دچار آسیب‌های گرمایی‌می شوند اغلب کبد گرمی داشته و برای رفع و درمان آن باید به متخصصان طب سنتی مراجعه کنند. در غیر این صورت برای پیشگیری از ابتلا به خستگی گرمایی در فصول گرم سال از خوردن غذاها و میوه‌هایی با طبع گرم همچون خربزه، دستنبو، خرما و ادویه‌جاتی همچون زنجبیل، دارچین و فلفل که گرمی درجه سه دارند اجتناب کنند و در روز غذاهایی با طبع سرد همچون آبدوغ خیار، ماست و خیار، نان و پنیر و هندوانه، سوپ جو و نوشیدنی‌هایی چون دوغ، سکنجبین، شربت عسل و آبلیمو، آبغوره و ماءالشعیر که طبع بشدت سردی دارد استفاده کنند.

روش تهیه ماءالشعیر جهت رفع گرمی مزاج و بدن به گفته دکتر رضایی به این طریق است که یک لیوان جو را با 20 لیوان آب می‌پزیم و در نهایت آن را صاف کرده و آب جو را مصرف می‌کنیم. حتی می‌توانیم این نوشیدنی را داخل بطری ریخته و در طول روز در محیط‌های گرم به صورت جرعه جرعه استفاده کنیم.

این متخصص طب سنتی با اشاره به این که اگر گرمی مزاج بیش از حد زیاد بود و بدن دچار جوش، بثورات جلدی و کهیر شد، می‌توان دوغ را همراه خرفه که هر دو طبع سردی دارند، بدون نمک استفاده کرد. به گفته دکتر رضایی، نمک طبع گرمی دارد و سبب تشدید گرم مزاجی می‌شود. ضمن این که برای تحمل گرمی و تشنگی ناشی از روزه‌داری در فصل گرما نیز در زمان سحر می‌توان از گشنیز پلو به همراه دوغ یا ماست رقیق استفاده کرد.

خود امدادی برای رفع خستگی گرمایی

اما اگر دچار خستگی گرمایی شدیم چه کنیم؟ در این شرایط بلافاصله لباس‌های گرم را در آورید، از محیط گرم و مرطوب بسرعت خارج و در معرض هوای خنک و در سایه قرار گیرید. در غیر این صورت خودتان را باد بزنید. بدون شک به دلیل تعریق بیش از حد دچار کاهش حجم مایعات بدن و افت فشار خون می‌شوید، به پشت بخوابید و پاهایتان را یک وجب بالا ببرید تا هر چه سریع‌تر خون به مغز برسد. عدم خونرسانی بموقع به سلول‌ها و بافت مغز سبب آسیب برگشت‌ناپذیر و مرگ برخی از سلول‌های مغزی می‌شود. اگر در خارج از خانه بودید و امکان دراز کشیدن فراهم نبود، روی صندلی بنشینید و سرتان را پایین آورده و میان پاهایتان قرار دهید.

دکتر رضایی می‌گوید: با اشاره به این که در این شرایط حجم مایعات بدن پایین آمده و الکترولیت‌های بدن تنظیم نیستند، می‌توانید از شربت عسل و آبلیمو یا شیرین‌بیان استفاده کنید و هرگز قرص نمک نخورید چون سبب تشدید تهوع و گرمازایی بیشتر بدن می‌شود. اگر شدت آسیب گرمایی زیاد بود و بشدت تهوع و سرگیجه داشتید، می‌توانید با فاصله و به میزان یک‌سوم فنجان شربت عسل و بار دیگر یک‌سوم فنجان دوغ کم نمک بخورید. بهتر است مصرف این نوشیدنی‌ها جرعه جرعه باشد تا به تهوع منجر نشود. با آب خنک پوست را مرطوب کنید و همزمان باد بزنید. اگر در عرض 30 دقیقه بهبود حاصل نشد فوری به مراکز درمانی مراجعه کنید. اگر به خستگی گرمایی رسیدگی نشود، دچار علائم ناشی از گرمازدگی خواهید شد. خستگی گرمایی به دلیل تعریق شدید و از دست رفتن مایعات و املاح بدن می‌تواند به «کرامپ عضلانی» یعنی گرفتگی عضلات منجر شود. در این حالت معمولا در ساق یا ماهیچه‌های ناحیه شکم انقباض عضلانی بدون شل شدن مجدد روی داده و به سفتی و تغییر شکل عضله می‌انجامد. در این مورد نیز بهترین کار نوشیدن مایعات و کشیدن عضله است.

هشدار؛ گرمازدگی خطر دارد

گرمازدگی یک اورژانس پزشکی است و باید خیلی سریع درمان شود، هر دقیقه تاخیر احتمال عوارض خطرناک و مرگ را افزایش می‌دهد. در این آسیب تعریق مصدوم قطع می‌شود و بدن نمی‌تواند از طریق مکانیسم عرق کردن خنک شود، دمای بدن به بیش از 40 درجه سانتی‌گراد می‌رسد و برخلاف خستگی‌گرمایی پوست؛ داغ، پرخون و خشک است. اگر گرمازدگی بسرعت و در چند دقیقه ایجاد شود، می‌تواند به بیهوشی منجر شود و در شروع این حالات فرد بی‌قرار، گیج و پرخاشگر شده و تغییراتی در شرایط روانی ـ رفتاری او پدید می‌آید و احتمال تشنج وجود دارد.

اقدامات لازم برای رفع گرمازدگی

برای رفع گرمازدگی اقدامات مشابه خستگی گرمایی را انجام می‌دهیم با این تفاوت که چون فرد تعریق ندارد، این بار سر و گردن مصدوم را کمی بالاتر نگه می‌داریم و برای او عرق مصنوعی ایجاد می‌کنیم، به این روش که آب خنک و نه یخ را به صورت افشانه‌ای روی مصدوم بپاشید و سپس او را باد بزنید. قطره‌های آب کار عرق مصنوعی را انجام می‌دهد و در مجاورت باد تبخیر شده و گرمی بدن مصدوم را بیرون کشیده و او را خنک می‌کند. این روش در محیط‌هایی با رطوبت بالا موثر نیست.

در برخی منابع گفته شده است در افراد دچار گرمازدگی می‌توان با گذاشتن کیسه یخ روی وریدهای کشاله ران، بازو و اطراف گردن، بدن مصدوم را خنک کرد، اما دکتر رضایی نظر دیگری دارد. او می‌گوید: یخ گرچه در ظاهر، سریع و فوری پوست را خنک می‌کند اما نکته مهم آن که شدت و قدرت جریان خون زیر پوستی در حدی نیست که بلافاصله خنکی را به اعماق و مرکز بدن برساند و این خود می‌تواند سبب بروز اختلاف دما در قسمت‌های مختلف بدن و شوک و مشکلاتی برای مصدوم شود.

به گفته این پزشک متخصص در این مواقع بهتر است به جای یخ از آب ولرم (زیر 37 درجه سانتی‌گراد) استفاده شود که بتواند آهسته و بتدریج دما را از سطح تا عمق بدن تعدیل دهد. ضمن این که اگر فرد قادر باشد می‌تواند دوش آب ولرم بگیرد و پس از استحمام بدنش را خشک نکند تا کم‌کم آب سطح بدن تبخیر و به این روش بدن خنک شود.

دکتر رضایی ضمن اشاره به این که برای پیشگیری از آسیب‌های گرمایی بهتر است افراد در فصول گرم سال مرتب استحمام کنند، می‌گوید: طبق توصیه‌های طب سنتی ایرانی ـ اسلامی بدن را همراه با سفیدآب کیسه بکشید و تنها به لیف زدن کفایت نکنید. سفیدآب براحتی سلول‌های مرده سطح پوست را جدا کرده و به غدد عرقی برای تعریق بیشتر و دفع گرمای بدن بخصوص در فصول گرم سال کمک زیادی می‌کند.

فاخره بهبهانی / گروه سلامت