فرصتی برای دیدار با ارباب حلقه‌ها

آخرین نمونه آن فیلم میان ستاره‌ای (اینتراستلار) است که به تازگی اکران شده است. اگر این فیلم را دیده باشید، به یاد دارید که نویسندگان سناریوی این فیلم، کرمچاله‌ای که قرار است معبری برای سفر به دنیای میان ستارگان باشد را در کنار زحل قرار داده‌اند و عبور فضاپیمای اندورانس از کنار حلقه‌های زحل بر پرده سینما، لحظات نفسگیری را برای تماشگران فیلم خلق می‌کند.‌ حالا امشب فرصت دارید این سیاره زیبا را همچون ستاره‌ای با درخشش سفید مایل به زرد در سمت راست و اندکی بالاتر از ماه با چشم غیرمسلح مشاهده کنید. هر چند اگر دسترسی به یک تلسکوپ کوچک داشته باشید جزئیات جالب توجه‌تری از این سیاره را خواهید دید.

ارباب حلقه‌ها را بیشتر بشناسید

زحل سیاره‌ای است گازی که حلقه‌ها‌ و چیستی اجزای تشکیل‌دهنده آن تا سال‌های طولانی از پرسش‌های مهم اخترشناسان بوده است. تاکنون چند فضاپیما برای کاوش در اطراف این سیاره راهی‌آن شده‌اند. آخرین مورد فضاپیمای کاسینی است که سال‌هاست در اطراف این سیاره به پژوهش درباره ترکیبات و حلقه‌های آن مشغول بوده و هزاران عکس و داده علمی را به زمین مخابره کرده است. اکنون دانشمندان می‌دانند که این حلقه‌ها از قطعات بی‌شمار سنگی پوشیده با یخ تشکیل شده است که همگی در راستای استوای این سیاره در فاصله بسیار دور به گرد این سیاره در حال چرخش هستند و نمایی طوق بر گردن را از این سیاره ایجاد کرده‌اند. بازتاب نورخورشید از روی این سنگ‌های یخ‌زده موجب درخشش آنها از زمین می‌شود. با استفاده از یک تلسکوپ کوچک می‌توان این حلقه‌ها را در اطراف زحل تشخیص داد. اما اگر به تصاویر فضاپیمای کاسینی از زحل نگاه کنید، آن‌گاه خواهید دید که هزاران حلقه در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند تا چنین نمایی از زحل شکل بگیرد. از همین‌رو‌ به زحل لقب ارباب حلقه‌ها را نیز داده‌اند.

اما شگفتی‌های زحل به اینجا ختم نمی‌شود. در حالی که سیاره ما فقط یک قمر به نام ماه دارد، ارباب حلقه‌ها 62 قمر شناخته شده در اطراف خود دارد! بعضی از این قمرها بسیار بزرگ هستند. تیتان بزرگ‌ترین قمر زحل است که با قطر بیش از 5000کیلومتر حتی از سیاره عطارد نیز بزرگ‌تر است. تیتان دنیایی است که جزو کاندیداهای حیات در منظومه شمسی به شمار می‌آید و جوی آکنده از هیدروکربن‌هایی مانند متان در اطراف خود دارد. حدود یک دهه پیش سطح‌نشین هویگنس که به همراه فضاپیمای کاسینی عازم این قمر شده بود، اطلاعات جالب توجهی از دنیای رازآمیز تیتان به زمین مخابره کرد؛ با این حال نشانی از حیات در این قمر پیدا نکرد.

آنچه امشب رخ می‌دهد

همان‌طور که پیشتر اشاره کردیم، امشب از حدود ساعت 21 به بعد، طلوع ماه را در حالی مشاهده خواهید کرد که زحل در سمت راست ماه و اندکی بالاتر دیده می‌شود. از این وضعیت با اصطلاح مقارنه در علم نجوم یاد می‌شود. وقتی دو جرم آسمانی از دید ناظر زمینی کنار یکدیگر در آسمان می‌درخشند، اصطلاحا در مقارنه با یکدیگر هستند. در نجوم قدیم و مباحث مربوط به طالع‌بینی با توجه به موقعیت ماه و سیاره‌ها در کنار یکدیگر سعد و نحس ایام را تعیین می‌کردند. اما امروزه وقتی مقارنه‌ای رخ می‌دهد از دید منجمان زمان خوبی است برای ثبت یک عکس نجومی زیبا از این همنشینی آسمانی و فرصتی برای پیدا کردن اجرام آسمانی.

‌ امشب زحل در شرایطی در کنار ماه دیده می‌شود که فاصله ماه تا زمین حدود 390 هزار کیلومتر بوده و فاصله زحل تا زمین حدود یک میلیارد و 359 میلیون کیلومتر است.

فردا شب و شب‌های پس از آن خواهید دید که رفته‌رفته فاصله ماه از زحل بیشتر می‌شود. به این ترتیب که ماه به علت حرکت به دور زمین در طول یک ماه قمری، هر شب با تأخیری در حدود 50 دقیقه نسبت به شب قبل طلوع می‌کند و تا حدود یک ماه دیگر مقارنه با زحل دوباره ‌امکان رخ‌دادن خواهد داشت. هر چند گاهی اوقات این مقارنه‌ها در زمان روز رخ می‌دهند و عملا ما شانس دیدن آنها را از دست می‌دهیم.

بیشتر سیاره‌ها با چشم غیرمسلح دیده می‌شود

واقعیت این است که همه سیاره‌ها بجز اورانوس و نپتون را می‌توان در آسمان با چشم غیرمسلح مشاهده کرد. حتی اورانوس را هم اگر در آسمان تاریک و پرستاره مناطق کویری و کوهستانی با کمک نقشه آسمان در میان ستاره‌ها جستجو کنیم همچون ستاره‌ای کم‌نور قابل مشاهده‌‌ است. این در حالی است که دیگر سیاره‌ها همگی جزو درخشان‌ترین اجرام آسمانی هستند. به طوری که برای مثال سیاره زهره پس از خورشید و ماه پرنورترین جرمی است که در آسمان شب دیده می‌شود. مشتری و مریخ نیز معمولا پس از زهره در رتبه‌های بعدی پرنورترین اجرام آسمانی و در موقعیتی درخشان‌تر از سایر ستاره‌ها دیده می‌شوند.

چرا سیاره‌ها در آسمان مثل ستاره‌ها سوسو نمی‌زنند؟

علامت دیگری که با توجه به آن می‌توان سیاره‌ها را از ستاره‌ها تشخیص داد، این است که نور سیاره‌ها بر خلاف ستاره‌ها سوسو نمی‌زند. علت این است که سیاره‌ها به علت فاصله بسیار نزدیک‌تری که در مقایسه با ستاره‌ها با زمین دارند، هر چند نور خورشید را بازتاب می‌کنند، حجم نور بیشتری از آنها به زمین گسیل می‌شود و کمتر تحت تأثیر اعوجاج جو زمین واقع می‌شود. این در حالی است که از ستاره‌ها به علت فواصل بسیار دورترشان فقط یک باریکه نور به زمین می‌رسد که به آسانی تحت تأثیر تلاطم جو واقع می‌شود و به این علت نور آنها در مقایسه با سیاره‌ها بیشتر سوسو می‌زیند.

نکته پایانی

موضوع مهم دیگری که باید بدانیم این است که زحل دوم خرداد امسال در شرایط مقابله با زمین قرار می‌گیرد. در این حالت زمین مابین خورشید و زحل در منظومه شمسی واقع خواهد شد و به این ترتیب زحل همزمان با غروب خورشید طلوع می‌کند و تا صبح در آسمان دیده خواهد شد. از این رو این روزها بهترین فرصت برای رصد زحل است، چون نسبت به دیگر مواقع سال فرصت بیشتری برای رصد داریم و از طرفی در فاصله به نسبت نزدیک‌تری با ما قرار دارد و به این علت نیز موقعیت بهتری برای دیدار با ارباب حلقه‌ها فراهم شده است.

کاظم کوکرم / سیب (ضمیمه سه شنبه روزنامه جام جم)