دقیانوس یکی از بزرگ‌ترین شهر‌های اسلامی

شهر کهن جیرفت گاهی به شهر کرمان و گاهی به سرزمین مکران متعلق بوده، در واقع شهر جیرفت مرکزیت منطقه جازموریان بوده است.

شهر جیرفت دارای ضرابخانه‌ای بوده است که وجود سکه‌ای به تاریخ 48 هجری با ضرب جیرفت بیانگر قدمت نام این شهر از دوران پس از اسلام است.

شهر جیرفت مرکز بازرگانان چین و روم و انبارگاه بوده و نمونه‌های بسیاری از آثار بدست آمده ساخت چین در این منطقه نشانگر تبادلات این دو کشور است. ثروتمند و شاد بودن مردم جیرفت را می‌توان در آثار برجای مانده مانند ادوات موسیقی و تداوم ظروف سنگی بخوبی مشاهده کرد.

آثار به دست آمده از شهر قدیمی جیرفت بیشتر در محوطه گسترده دقیانوس است و روستاهای مختلفی با استفاده از مصالح محوطه برروی شهر دقیانوس ساخته شده‌اند.

وفور ثروت و نعمت در دقیانوس از هزاره سوم پیش از میلاد تا دوران اسلامی باعث شده تا این شهر بارها مورد حمله همسایگان از جمله آکدیان قرار گیرد.

سلسه «اکد» یکی از تمدن‌های بین‌النهرین در هزاره سوم پیش از میلاد است که در این دوره با سراسر جهان مراودات اقتصادی و تجاری داشته‌ و این ارتباط اقتصادی نیز با جیرفت برقرار بوده است.

شهر اسلامی دقیانوس (جیرفت قدیم) در شمال شهرستان جیرفت جای گرفته و مربوط به دوره سلجوقیان (900سال پیش) است.

با توجه به وسعت 40 کیلومتری این شهر که هسته مرکزی آن تنها 12 کیلومتر وسعت دارد، این شهر جزو بزرگ‌ترین شهرهای اسلامی کشور در آن دوره محسوب می‌شده است. شهر دقیانوس در زمان سلجوقی از قطب‌های تجاری و اقتصادی ایران با کشورهای شرقی منطقه بوده است.

مارکوپولو، جهانگرد مشهور ایتالیایی نیز در سفرنامه خود از شهر تاریخی دقیانوس به عنوان یک شهر پرشکوه یاد کرده است.

با توجه به گستردگی شهر دقیانوس یافته‌ها نشان از وجود معابر و محله‌ها در قسمت‌های مختلف شهر دارد که به نظر می‌رسد در این شهر بیش از صد محله و صد میدان‌گاه وجود دارد که این تعداد محلات نشان از وسعت بسیار زیاد، گستردگی، جمعیت و رونق اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شهر دقیانوس در دوره سلجوقی دارد.

در کاوش‌های انجام شده در قسمت گورستان شهر دقیانوس که در دو کیلومتری مرکز اصلی شهر جای گرفته نشان می‌دهد سه نوع تدفین سردابه‌ای، تابوتی و تدفین معمولی در این شهر رواج داشته است.

در چهار فصل کاوش‌های باستان‌شناسی انجام شده در این محوطه، بخش‌هایی چون پایگاه حفاظتی، بخش‌های صنعتی، مسجد و مناره از زیرخاک آشکار شد.

بافت شهر در دوران اسلامی دارای میدان‌ها، گذرگاه‌ها، تأسیسات و شبکه آبرسانی و محلات در دورتادور شهر بوده است. براساس مطالعات مردم‌شناسی این سیستم آب به صورت یک آب‌شکن با شکستن فشار آب و وارد‌کردن آب به حوضچه‌هایی باعث جریان آب در شهر می‌شد.

حمام مربوط به دوره اسلامی به دست آمده در طول کاوش در نزدیکی بازار نشان‌دهنده اهمیت پاکیزگی مردم شهر دقیانوس بوده است.

در طول کاوش از بخش راسته بازار و گذرگاه‌های اصلی شمالی ـ جنوبی به عنوان محل کسب، معماری‌ها و انبارهای مختلفی به دست آمده است.

مهم‌ترین بخش به دست آمده در طول کاوش‌ها، مسجد جامع جیرفت است. این مسجد با بیش از 4000 متر وسعت دارای طرح شبستانی ستون‌دار و محراب گچبری، صحن میانی، شرقی و غربی، رواق، تک مناره و چند دوره تغییرات معماری است.

ویژگی ساختار معماری جیرفت سازه‌ای از پاره آجر و ملات گل پرشده با نخاله است. این شیوه کار از ویژگی‌های دوره اسلامی و ساسانی است.

براساس متون و اسناد برداشت خشت از خشت به صورت مکرر، اختلافات داخلی حکمرانان سلجوقی و تسطیح محوطه برای کانال آب و کشاورزی و ویران‌شدن آن توسط تاتارها علت متروکه‌شدن و نابودی شهر کهن جیرفت است.