قومی ‌که قرآن از‌ آنها یاد کرد

چندی پیش پیشوای مذهبی صابئین مندائی، در ایران دیده از جهان فروبست. آنچه در پی می‌آید گزارش مختصری از پیشینه، آداب، سنت و باورهای صابئین مندائی است.

پیش از این که به خاستگاه و پیشینه پیروان آیین صابئین پرداخته شود، به این نکته که به‌کارگیری واژه دین یا آیین برای پیروان تمام ادیان به استناد آیه 7 سوره کافرون در قرآن کریم که خداوند کفار را نیز از پیروان ادیان می‌شمارد منعی ندارد، اشاره می‌کنیم؛ در این سوره‌ خداوند خطاب به پیامبر اعظم(ص) دین کافران را نیز دین خوانده و فرموده: لَکم دینکم و لی دین.

صابئین با پیشینه‌ای بیش از 2500 سال یکی از ادیان ایران باستان است که در گستره جغرافیایی بین‌النهرین و خوزستان حضور داشته و با ظهور اسلام و با یادکرد ایشان در قرآن کریم در ردیف اهل کتاب یعنی یهودیان، مسیحیان و زرتشتیان، دارای اهمیت ویژه و ابعاد تازه‌ای به لحاظ تاریخی شده است.

صابئین مندائی، نام گروهی است که ماهیت اصلی دینشان بر پایه ایمان به خداوند و وحدانیت، معاد، جهان آخرت، تعمید و شماری آداب و رسوم دیگر استوار است.

لازم به ذکر است که در تاریخ گروه دیگری نیز به صابئین مشهور گشته‌اند که به آنها صابئین حرّان گفته می‌شود و مقصود ستاره پرستان حرّان‌اند‌ که به سبب این غلط رایج تاریخی، همواره از پیروان صابئین که منظور این نوشتار است و ذکرشان در قرآن کریم آمده، با عنوان صابئین مندائی یاد می‌شود.

صابئین از واژه «صبا»، ریشه‌ای آرامی داشته و به معنای فرو رفتن و غسل‌کردن در آب جاری است.

«مَندا» نیز به معنای علم و عرفان است و کلمه «مَندی»، مکان تجمع و اجتماع این قوم، از همین واژه گرفته شده است.

عده‌ای از تاریخ نگاران و پژوهشگران ادیان بر این باورند که صابئین مندایی از پیروان ادریس پیامبرند که فرزندی به نام صابی داشته است. اما برخی نیز معتقدند این دین بنیانگذار خاصی ندارد.

صابئین مندائی معتقدند که دینشان به وسیله جهان نور و توسط حضرت آدم در روی زمین بنیان نهاده شده و سپس به وسیله او و ذریه‌اش در عالم گسترش یافته است.

ایشان خود را از فرزندان سام، پسر حضرت نوح(ع) به شمار می‌آورند که در منابع دینی ایشان از او به نیکی یاد شده است.

کتابت، زبان و خط مندائیان

مندائیان از اقوام سامی بوده و زبان کتب و متون دینی آنان آرامی است. در دوران معاصر تنها برخی روحانیان و کسانی که زبان آرامی می‌دانند می‌توانند به این زبان تکلم کنند.

حروف الفبای زبان مندائی متشکل از 22 حرف است به علاوه یک حرف ربط. الفبای صابئین به «آباگادا» مشهور است و مانند دیگر زبان‌های سامی، از راست به چپ نوشته می‌شود.

از آنجا که پراکندگی این قوم در ایران بیشتر در جنوب ایران است، ایشان همانند دیگر ساکنان شهرهای خوزستان به زبان عربی و فارسی صحبت می‌کنند و به لحاظ پوشش ظاهری نیز تفاوت چندانی با دیگران ندارند.

متون دینی صابئین

مهم‌ترین کتاب دینی صابئین گنزاربا نام دارد که به معنای گنج بزرگ است. مطالب گنزاربا به دو بخش راست و چپ (یمین و یسار) تقسیم شده‌اند که بخش راست آن شامل موضوعاتی درباره کیهان‌شناسی، خلقت جهان، آدم، آب، جهان هستی، فرشتگان، جهان تاریکی، تاریخ جهان، تاریخ پادشاهان، تعالیم یحیی، اخلاق و احکام است. بخش چپ گنزاربا دربردارنده موضوع عروج روح انسان به جهان آخرت، حیات پس از مرگ، و مرگ آدم و حواست.

سرودها و آداب نماز و نیایش صابئین در کتابی با عنوان «اِنیانی» آمده است. کتاب‌های روان‌ها، قُلستا، 1012 سؤال و تعالیم یحیی از دیگر متون کهن دینی آنان است.

اعیاد صابئین مندائی

مندائیان چهار عید معروف و اصلی دارند که مراسم تعمید جزو ضروریات آن است. این اعیاد عبارتند از: 1 ـ عید بزرگ یا دِهوارَبا 2 ـ عید کوچک یا دِهوا حُنَینا 3 ـ عید پنجه 4 ـ عید دهوا دیمانا

سال جدید مندائی مطابق با 31 تیرماه آغاز می‌شود که مبنای محاسبه آن هبوط آدم است. بر اساس تقویم صابئین 445هزار و 373 سال از هبوط آدم می‌گذرد.

آخرین روز سال مندائی «کنشی زَهلی» یا «کنشو زهلی» نامیده می‌شود، کنشو به معنای جارو کردن، خانه تکانی و پاک کردن است و کلمه زهل یا زهلی به معنای جلوه‌گر شدن. کنشو زهلی به معنای پاکسازی و جلوه‌آرایی محل زندگی است. در این روز مندائیان قبل از غروب آفتاب غسل کرده و برای 36 ساعت در منزل اعتکاف می‌کنند و هرگز از آب جاری استفاده نمی‌کنند که این دوره را تکریس می‌نامند.

در آیین صابئین مندائی آب روان اهمیت ویژه‌ای دارد که به آن «یردنا» می‌گویند که منظور همان اردن و رودخانه اردن جاری در منطقه فلسطین است. همچنین به دلیل وابستگی‌ای که مندائیان به آب دارند و تعمید که رکن اساسی دین آنان است ‌‌باید در آب جاری انجام شود، لذا ایشان همیشه در کنار رودها و نهرهای جاری می‌زیسته‌اند.

ازدواج در آیین مندائی

ازدواج نزد صابئین یکی از سنت‌های دیرینه و پیمان و عهدی الهی است که از نظر دینی امری واجب قلمداد شده است. در هیچ جایی از این سنت ‌یا احکام و کتب دینی صابئین تجرد و تنها زیستن، سفارش نشده است.

ازدواج در این آیین درون گروهی است یعنی مندائیان با غیر هم کیش خود نباید ازدواج کنند. هر چند بتازگی جوانانی بوده‌اند که با غیر هم‌کیش پیمان ازدواج بسته‌اند و به این ترتیب از جرگه آنها خارج شده‌اند. همچنین ازدواج با محارم حرام است. همه عروس و دامادهای مندائی در اتاقکی از چوب نی که «اِشخِنتا» نامیده می‌شود و به معنای مکان مقدس است توسط بالاترین مقام روحانی صابئین (گنزورا) به عقد همدیگر در می‌آیند.

ایشان معتقدند مراسم عقد حضرت آدم و حوا در چنین مکان ساده‌ای صورت گرفته است، به همین سبب به منظور زنده نگه داشتن این سنت، عقد را در اشخنتا برگزار می‌کنند.

در آیین مندائی طلاق به صورت رسمی وجود ندارد، ولی چنانچه زن و مردی در زندگی مشترک به توافق نرسند بر مبنای حقوق مدنی رایج اکثریت جامعه، از هم جدا می‌شوند، چنان‌که در ایران تابع قوانین جمهوری اسلامی هستند.

کفن و دفن مردگان

کفن و دفن نزد صابئین مندایی به گونه‌ای است که احترام بدن و روح همزمان رعایت شود؛ لذا نوحه‌سرایی، گریه‌زاری، لباس سیاه پوشیدن و هر آنچه دلالت بر سوگواری باشد ناروا دانسته شده است، چرا که بر طبق اعتقاد ایشان، این اعمال موجبات اسارت و گرفتاری روح در جهان تاریکی را فراهم می‌آورد.

ـ ‌دوبواز معتقد است صابئین در زمان بلاش اول، پادشاه اشکانی (پارتی)، میان سال‌های 51 تا 81 میلادی، از اورشلیم به ایران مهاجرت کردند. منطقه بین‌النهرین از سده دوم قبل از میلاد تا پایان سده هفتم ناحیه‌ای ایرانی نشین بوده است.

باستان‌شناسان سکه‌هایی را‌ متعلق به سال‌های 128 تا 138 میلادی، از دشت میشان خوزستان یافته‌اند که نوشته‌های مندائیان بر روی آنها ضرب شده است و از حضور ایشان از دیرباز در این ناحیه خبر می‌دهد.

قبایلی مانند زهرونی، خمیسی و چُحیلی از جمله گروه‌های صابئی در خوزستان هستند. صابئین هنگام تجمعات اجتماعی و مذهبی به مَندی رفته و برای تعمید به کنار رودخانه می‌روند. در اهواز یک گورستان برای دفن مردگان ایشان وجود دارد. برای اقدامات حقوقی ثبت ازدواج نیز یک سردفتر در اهواز دارند.

شغل بیشتر مندائیان صنعت طلاسازی و طلافروشی است.‌ صابئین با پیشینه سکونت بیش از 2500 سال در ایران از اصیل ترین اقوام ایرانی به شمار می‌آیند. امیرکبیر که همواره به رعایت حقوق اقلیت‌های مذهبی در ایران اهتمام داشت و توجه خاصی در این زمینه به کار می‌گرفت، در دوران صدارت خود در نامه‌ای به اردشیر میرزا، حکمران خوزستان، دستور داد که در همه احوال مراقب حال صابئین بوده تا هیچ‌گونه آزار و اذیتی به ایشان نرسد.

رأی رهبر معظم انقلاب در باب صابئین

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در مقاله‌ای علمی و تحقیقی مسأله اهل کتاب بودن صابئین مندائی را مورد بحث و بررسی قرار داده‌اند. عنوان مقاله «تحقیق فی حکم الصابئه» است که در آن ابتدا نظر فقهای بزرگ شیعه همچون شیخ مفید، علامه حلی و صاحب جواهر را مورد بررسی قرار داده و آرای آنها را به نقد می‌کشند ‌‌و نیز اشارتی به آرای اهل سنت پیرامون صابئین دارند و بحثی از آیات قرآن در مورد اهل کتاب بودن صابئین را مطرح می‌کنند.

صابئین در سال‌های اخیر بر اساس باورهای پیروان این دین و به بیان شواهدی از کتاب گنزاربا (کتاب اعتقادی صابئین مندائی) و این‌که سه بار در قرآن یاد شده‌اند، توسط رهبر معظم انقلاب به عنوان اهل کتاب شناخته شده‌اند. (الخامنه‌ای، 1997، ش 15، ص 19)

منابع:

ـ قرآن کریم

ـ ادیان زنده جهان، رابرت ا. هیوم، ترجمه عبدالرحیم گواهی

ـ صابئین مندائی در ایران (از مجموعه از ایران چه می‌دانم؟)، عادل شیرالی