پاتوقی شبانه برای اهالی فرهنگ و هنر

محتوای برنامه فرهنگی و هنری «سفید» که از شنبه تا چهارشنبه روی آنتن شبکه آموزش می‌رود، براساس ذائقه مخاطبان نخبه و فرهیخته تلویزیون طراحی شده است. این برنامه با دعوت از استادان رشته هنر بستری را فراهم می‌کند تا آنها درباره تجربیات شخصی خودشان در مرحله خلق اثر هنری حرف بزنند. همان‌طور که گفته شد شبکه آموزش برای پخش سفید در نظر گرفته شده و در هر قسمت به جنبه آموزشی مباحث توجه زیادی می‌‍‌شود. سفید پاتوقی شبانه برای هنرمندان و اهالی فرهنگ است که در آنجا می‌توانند در فضایی آرام حرف‌های دلشان را بزنند. در این برنامه از چالش و جنجال خبری نیست و هیچ وقت کار به دعوا و جنگ لفظی نمی‌کشد.

سعید بشیری که ساخت برنامه‌های گفت‌وگومحور موفق همچون دو قدم مانده به صبح، دور میز شب و کارگاه هنر را در کارنامه دارد، این‌بار در ادامه مسیر کارهای هنری پیشین به سراغ برنامه‌ای رفته که جنبه آموزشی‌اش پررنگ‌تر است. سفید شنبه‌ها به تئاتر اختصاص دارد و رضا گوران، کارگردان و نمایشنامه‌نویس با مهمانان تئاتری گفت‌وگو می‌کند. یکشنبه‌ها درباره هنرهای تجسمی بحث و تبادل‌نظر می‌شود. سفید دوشنبه‌ها به انیمیشن‌، جلوه‌های ویژه و بازی‌های کامپیوتری اختصاص دارد و سه‌شنبه‌ها نیز بینندگان شاهد طرح موضوعات سینمایی هستند.

آخرین برنامه سفید هر هفته به یک موضوع مستقل اختصاص دارد و طرح موضوعاتی مانند معماری، موسیقی، شعر و پژوهش هنر در دستور کار قرار می‌گیرد.

کسی گرفتار «ضیق وقت» نمی‌شود

در برنامه‌های گفت‌وگومحور بارها شاهد بوده‌ایم که مجری و کارشناس با معضل کمبود زمان مواجه شده‌اند. معمولا چند دقیقه ابتدایی به تعارف و خوش و بش می‌گذرد و زمانی که بحث به نقطه اوج نزدیک می‌شود دوستان از اتاق فرمان اشاره می‌کنند که وقت برنامه رو به اتمام است. در بیشتر برنامه‌های تلویزیون کارشناسان جزو مظلوم‌ترین اقشار هستند و زمان نامرغوب آنتن را به این افراد اختصاص می‌دهند. مثلا در برنامه تلویزیونی «هفت» بخش مناظره‌ و نقد و بررسی فیلم حول و حوش ساعت یک و 2 بامداد روی آنتن می‌رود. یعنی زمانی که بیشتر بینندگان در خواب ناز به سر می‌برند و خودشان را برای یک روز کاری جدید آماده می‌کنند. خلاصه کردن بحث‌های کارشناسی و موکول کردنش به ساعات پایانی شب احتمالا به این دلیل است که تهیه‌کنندگان فکر می‌کنند حوزه نقد و تحلیل مشتریان کمتری نسبت به دیگر بخش‌ها دارد، در حالی که برخی برنامه‌های گفت‌وگو محوری چون نود و رادیو هفت ثابت کرده‌اند قالب مصاحبه و گفت‌وگو به اندازه قالب‌های رسانه‌ای گزارش نمایشی و مستند می‌تواند جذابیت داشته باشد.

برنامه سفید در یک حرکت جسورانه کلیشه شکنی کرده و بهترین زمان برنامه‌اش را به بحث‌های کارشناسی اختصاص داده است. در این برنامه متخصصان هر حوزه حدود یک ساعت زمان دارند که بحث را به سرانجام برسانند. آنها با عجله و شتاب صحبت نمی‌کنند و با فراغ بال پرونده یک موضوع هنری و فرهنگی را ورق می‌زنند. در این وضعیت بیننده تلویزیونی هم با خیال راحت می‌تواند با برنامه همراه شود. چون اضطرابی بابت تمام شدن بحث ندارد و می‌داند تهیه‌کننده به این زودی‌ها آنتن را از فرد مهمان نخواهد گرفت.

تجربیات هنری یک مهمان

تفاوت دیگر برنامه سفید با دیگر کارهای گفت‌وگومحور این است که در آن مهمان به عنوان یک سوژه رسانه‌ای روبه‌روی بینندگان نمی‌نشیند. او آمده است تا درباره یک موضوع مشخص اظهارنظر بکند. مهمان یا درباره تجربیاتش حرف می‌زند یا نتیجه مطالعات و تحقیقاتش را بیان می‌کند. قرار نیست که هنرمند دعوت شده به برنامه درباره خاطرات کودکی‌اش حرف بزند و بگوید برای هنرمندشدن چه مسیری را طی کرده‌ است. فرض بر این است که مردم با زندگینامه آن مهمان آشنا هستند و حالا می‌خواهند نظراتش را درباره یک موضوع خاص بدانند. به عنوان مثال چند هفته پیش آتیلا پسیانی روی صندلی سفید نشست و درباره تاریخچه «تئاتر تجربی» و موافقان و مخالفان این پدیده سخن گفت. ممکن است برنامه دیگری به سراغ آتیلا پسیانی برود و بخواهد پرده از احساسات و اعتقادات این بازیگر بردارد. در این صورت از او خواهد پرسید که شما چه سبک زندگی دارید و در مواجهه با مسائل مختلف چه واکنشی نشان می‌دهید. مسلما این سبک گفت‌وگو هم جذابیت‌های خاص خودش را دارد؛ ولی وقتی قرار است برنامه‌ای جنبه آموزشی داشته باشد سبک دوم مصاحبه انتخاب بهتری محسوب می‌شود. سبک دوم همان رویکردی است که برنامه سفید آن را دنبال می‌کند. انتخاب یک موضوع مشخص و پرداختن به آن از زوایای گوناگون رویکردی است که از طرف برنامه سفید دنبال می‌شود. البته سفید آیتمی دارد که در خارج از استودیو (مثلا داخل تاکسی) از مهمانش می‌خواهد درباره گذشته‌اش صحبت کند، اما این آیتم بسیار کوتاه است و زیر سایه نقدهای موضوعی برنامه خیلی به چشم نمی‌آید.

سه‌شنبه‌شب‌ها مهران کاشانی مهمانان سینمایی را به برنامه دعوت می‌کند و با آنها درباره مسائل تخصصی هنر سینما به گفت‌وگو می‌نشیند. مهران کاشانی فیلمنامه‌های «نقش نگار»، «دیگری»، «آواز گنجشک‌ها»، «خانه روشن» و «دم صبح» را در کارنامه دارد و هم‌اکنون به‌عنوان مشاور مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، عضو شورای مرکزی کانون فیلمنامه‌نویسان سینمای ایران و مسئول کارگروه آموزش فعالیت می‌کند.

خوشبختانه موضوعات تخصصی برای این بخش انتخاب می‌شود و مهمان مجبور است در یک چارچوب کاملا مشخص صحبت کند. در برخی از برنامه‌های گفت‌وگومحور شاهد هستیم که مهمان و کارشناس به‌دام کلی‌گویی می‌افتند و در طول گفت‌وگو این‌قدر به بیراهه می‌روند که بیننده آخرش فراموش می‌کند موضوع محوری درباره چه بود! اما در سفید کارشناسان ذره بینشان را روی یک‌ موضوع جزیی قرار می‌دهند و فقط در چارچوب موضوع از پیش تعیین شده اظهارنظر می‌کنند.

به عنوان مثال علیرضا محمودی، روزنامه‌نگار و فیلمنامه‌نویس در یکی از قسمت‌های سفید قرار بود درباره «ژانرهای سینمایی» صحبت کند. او با اشاره به معنای لغوی ژانر و تاریخچه شکل‌گیری آن توضیح داد که اولین بار وقتی می‌خواستند برای پاورقی‌های هفتگی روزنامه‌ها آگهی چاپ کنند از کلمه ژانر استفاده کرده‌اند. مشخص کردن ژانر یک داستان به خواننده کمک می‌کرده که اثر مورد علاقه خودش را در بین همه روزنامه‌ها پیدا کند. در سینما هم واژه ژانر از زمانی رایج شده که تعداد تولیدات سینمایی بالا رفته و مردم برای انتخاب درست فیلم مورد علاقه‌شان سردرگم شده‌اند.

او اشاره کرد که ژانر فقط توصیف‌کننده موضوع یک فیلم نیست و ساختار بصری اثر را هم مشخص می‌کند. مثلا در فیلم‌های وسترن (اولین ژانر شکل گرفته) عناصری همچون کلاه، اسلحه، اسب، جلوه‌های صوتی خاص و... همیشه حضور دارد.

رفع سوءتفاهم‌ها با طرح مباحث تئوریک

مسلما صحبت درباره مباحث تئوریک هنر هفتم تاثیر بسزایی در حل مشکلات اجرایی سینمای ایران خواهد داشت. بسیاری از سوءتفاهم‌های موجود در سینمای ما ریشه در فقر دانش تئوریک دارد. به عنوان مثال سال‌های سال مدیران سینمایی سعی در حمایت از ژانری خودساخته به نام «معناگرا» داشتند؛ بدون توجه به این نکته که اساسا فیلم‌های مربوط به روح و جن و فرشته را نمی‌توان در زیر عنوان «ژانر» دسته‌بندی کرد. برنامه سفید در قسمت‌های دیگر هم به سراغ موضوعات خوبی در حوزه سینما رفت و به بررسی مباحثی چون ضرورت داستان در سینما، سینمای عامه‌پسند و دلایل محبوبیت فیلم هامون ساخته داریوش مهرجویی پرداخت. اینها موضوعاتی هستند که سینمادوستان حرفه‌ای و هنرمندان در جمع‌های خودمانی‌شان درباره‌اش بحث می‌کنند و طرحش در قاب تلویزیون می‌تواند برای این گروه از مخاطبان جذاب باشد.

برنامه سفید در بخش‌های غیرسینمایی‌اش نیز با دقت و وسواس خاصی دست به انتخاب موضوع می‌زند. این مجله هنری به سراغ موضوعاتی می‌رود که تا به حال رسانه تلویزیون درباره‌اش چندان حرفی نزده است و بیانش تازگی دارد. مسلما مخاطبان عام تلویزیون نمی‌توانند با این مباحث همراه بشوند و نقد و نظرها صرفا برای افرادی جذابیت دارد که پیش‌زمینه ذهنی درباره بحث مورد اشاره داشته باشند. کارکردهای موزه در فرهنگ ایرانی، هنر و تکنیک در انیمیشن ژاپنی و ایده‌پردازی تجسمی در بازی‌های رایانه‌ای از دیگر موضوعاتی بود که در چند ماه گذشته در برنامه سفید مورد نقد و بررسی قرار گرفت.

احسان رحیم‌زاده / قاب کوچک (ضمیمه شنبه روزنامه جام جم)