روی سن، جلوی دوربین

این حس دوطرفه که خواست‌های مشترکی را دنبال می‌کرد، باعث خلق نوع تازه‌ای از تئاتر (و همچنین نوع تازه‌ای از برنامه‌سازی تلویزیونی)‌ شد که با نام تله‌تئاتر یا تئاتر تلویزیونی شناخته و معروف شد. تله‌تئاتر از همان سال‌های اول فعالیت رسانه تلویزیون به صورت یکی از برنامه‌‌های هفتگی تلویزیون درآمد و جای خود را در بین برنامه‌های متنوع تلویزیونی باز کرد، اما تئاترهای تلویزیونی (به دلایلی که گفته خواهد شد)‌ نتوانست به صورت یک برنامه پربیننده تلویزیونی درآید و با مجموعه‌ها و برنامه‌های نمایشی تلویزیونی رقابت کنند. این در حالی بود که هم رسانه تلویزیون و هم هنرمندان تئاتر چنین پیش‌بینی‌ای برای تئاترهای تلویزیونی نداشتند و به دنبال جذب انبوه تماشاگران یا رقابت جدی با مجموعه‌های پرطرفدار تلویزیونی نبودند. این در حالی بود که برخی نمایش‌ها و تئاترهای پرمخاطب (و به قول غربی‌ها Popular) هم در کنار نمایش‌های سنگین و هنری، ضبط و روی آنتن رفتند، اما در تمام این سال‌ها، تئاترهای جدی دست بالا را در تله‌تئاترهای تلویزیونی داشته‌اند.

یکی از دلایل مهم استقبال برنامه‌سازان و تهیه‌کنندگان تلویزیونی از تله‌تئاترها، ارزان‌تر بودن آنها از نظر تولید بوده است. بر خلاف مجموعه‌های تلویزیونی که هزینه بالاتری را طلب می‌کرد و باید براساس فیلمنامه‌های دکوپاژ شده ساخته می‌شدند،‌ تله‌تئاترها کارهایی تک‌صحنه‌ای بودند که با کمترین و محدودترین امکانات تولید شده و نیازی به صحنه‌آرایی خاص یا تصویربرداری پیچیده نداشتند. بتدریج در دهه 60 و 70 تله‌تئاترها رنگ و بوی جدی‌تری به خود گرفتند و پای نمایش‌های بزرگ و مهم تئاتری و هنرمندان نامدار دنیای تئاتر هم به تلویزیون باز شد.

اجرا و پخش این نمایش‌ها (که به طور اختصاصی برای شبکه‌های مختلف تلویزیونی اجرا و ضبط می‌شد) باعث مهم شدن این نوع برنامه‌ها شد و بزودی تله‌تئاترها به صورت یکی از برنامه‌های مهم شناسنامه‌دار تلویزیون درآمدند. به این ترتیب، تئاترهای تلویزیونی به عنوان یک ژانر خاص معرفی و مطرح شدند که نه شباهتی به نمایش‌های تئاتری صحنه‌های بزرگ نمایشی داشتند و نه در محدوده مجموعه‌های تلویزیونی قرار می‌گرفتند.

ابتدای تولید تله‌تئاترها، کارگردان نقش مهمی در روند ماجراها نداشت و بازیگران، صحنه‌گردان اصلی نمایش‌ها بودند. دوربین هم فقط به عنوان یک ناظر بی‌طرف به ضبط بازی‌ها و ماجراها می‌پرداخت، اما از آنجا که تلویزیون رسانه‌ای متفاوت از تئاتر بود و به دلیل وجود دوربین می‌توانست از چند زاویه به ماجراها نگاه کند (و همچنین امکان از نزدیک یا دور دیدن ماجراها را هم داشت) سازندگان تئاترهای تلویزیونی به فکر بهره‌برداری بهتر از امکانات تلویزیونی افتادند. به این ترتیب تله‌تئاترها در کنار کارگردان اصلی ـ که به شکلی تئاتری کار می‌کرد و وظیفه رهبری بازیگران را بر عهده داشت ـ صاحب یک کارگردان دوم شدند که به کارگردان هنری معروف شد. وظیفه این کارگردان انطباق نمایش تئاتری با ظرفیت‌های تلویزیونی بود تا این نمایش‌ حال و هوای هنری داشته باشد و تماشاچی را خسته نکند.

تله‌تئاترها سال‌هاست به دو شکل تهیه و تولید می‌شوند؛ برخی از آنها نمایش‌هایی هستند که تنها برای رسانه تلویزیون نوشته و اجرا می‌شوند و برخی دیگر نمایش‌های تئاتری هستند که پس از اجراهای موفقیت‌آمیز صحنه‌ای خود، سر از قاب کوچک درمی‌آورند. این نمایش‌ها هم معمولا به دو صورت در دستور تولید قرار می‌گیرد؛ در حالت اول همان هنرمندانی که نمایش را روی صحنه اجرا کرده‌اند به ضبط تلویزیونی آن می‌پردازند و در حالت دوم، یک گروه مستقل انجام‌ این کار را به عهده می‌گیرد. تا امروز شبکه‌های تلویزیونی کشورهای بزرگ جهان، بسیاری از نمایشنامه‌های معروف کلاسیک و جدید را به صورت تله‌تئاتر اجرا و تولید کرده‌اند. از نمایشنامه‌های ویلیام شکسپیر ، پدر درام گرفته تا نمایش‌های هارولد پینتر و دیگر نمایشنامه‌نویسان معاصر، تله‌تئاترها کارنامه‌ای خلاق و قابل دفاع خلق کرده‌اند و بینندگان خاص خود را در روزهای مشخصی از هفته دارند. با وجود گذشت چندین دهه و ظهور گروه‌های جدید تماشاگران تلویزیونی، این تئاترهای تلویزیونی همچنان بینندگان خود را دارند و پای ثابت برنامه‌های هفتگی جدول نمایش تلویزیونی هستند. با این حال، با توجه به میزان رشد فرهنگی کشورهای مختلف جهان، میزان بینندگان تله‌تئاترها و اشتیاق برنامه‌سازان تلویزیونی برای تولید آنها هم دستخوش تغییر و تحول است.

تله‌تئاترها در مناطقی مثل روسیه، لهستان و فرانسه تماشاگران و طرفداران بیشتری دارند. نکته جالب و قابل ذکر این است که مراسم جوایز امی (اسکار تلویزیونی) که هر سال بهترین‌های تلویزیونی را در رشته‌های مختلف معرفی می‌کند و حتی به بهترین فیلم سینمایی تلویزیونی هم جایزه می‌دهد، از کنار تله‌تئاترها براحتی می‌گذرد و بندرت اتفاق می‌افتد که بهترین‌های این بخش را معرفی کرده و جایزه‌ای به آنها بدهد.

قاب کوچک (ضمیمه شنبه روزنامه جام جم)