نقش و نگار سکه‌ها روایتگر تاریخ آذربایجان

این امر باعث شده تا ضرابخانه‌هایی که در آذربایجان از دوران اولیه اسلامی به بعد به ضرب سکه می‌پرداخته‌اند از جمله ضرابخانه‌های بنام کشور به شمار آیند، آنچنان که تا دوره‌های متاخر نیز نام این ضرابخانه‌ها در تاریخ ضرب سکه تکرار شده است.

اما از تاریخ ضرب سکه در آذربایجان قبل از اسلام اطلاعات جامعی در دست نیست. استاد سیدجمال‌الدین ترابی طباطبایی (از متخصصان سکه‌شناسی) این امر را ناشی از غفلت مستشرقان و سکه‌شناسان دانسته و نوشته است: «تاریخ پیش از اسلام تبریز به روایت سکه را باید بعد از تحقیق و تعیین قابل قبول جداول ضرابخانه‌های اشکانی و ساسانی نوشت و این جدول زمانی تهیه خواهد شد که از تقلید کورکورانه از تاریخ‌نگاران اروپایی دست برداشته و خود برای کشورمان تاریخ علوم و تاریخ جغرافی بنویسیم». وی همچنین معتقد است که با وجود اهمیت آتروپاتگان و شهرهای آن از جمله شیز و... در دوران باستان و وجود تمدن‌هایی چون اورارتویی و... در این ناحیه، از توجه به وجود ضرابخانه‌ها در این منطقه غفلت شده است.

اما از دوران قبل از اسلام که بگذریم در تاریخ بعد از اسلام شاهد سه ضرابخانه با نام‌های ادربیجان (آذربایجان) ـ اردویل (اردبیل) و اهر هستیم که در دوران اموی در آنجا سکه ضرب می‌شده است و این روند تا زمان هجمه مغول پایدار بوده است.

در دوره اتابکان نیز ضرب سکه در آذربایجان صورت می‌گرفته است. نمونه زیر سکه‌ای است از دوران اتابکان:

روی سکه: اتابک اعظم ابوبکر محمد ‌/ ‌پشت سکه: الناصرلدین ا... امیرالمومنین ‌/‌ حاشیه: ضرب بادربیجان

همچنین؛ روی سکه: اتابک الاعظم ابوبکر بن محمد ملک‌الامرا نصرت‌الدین محمود بیشکین بن محمد یمیت امیرالمومنین‌/‌ حاشیه: ضرب باهر

در دوران مغول نیز از زمان آباقا تا حکومت ایلخانان سکه‌های ضرب تبریز را شاهدیم.

دوران آباقاخان،‌ روی سکه: قاآن العادل ‌/‌ حاشیه: تبریز... سنه ثلاث... و سته مائه

دوران احمد تکودار، روی سکه: (با رسم‌الخط ایغوری) خاقانوا ارابم امدین دلد کگولوکسین (با رسم‌الخط ایرانی) احمد ‌/‌ حاشیه: ضرب تبریز سنه اثنی و ثمانین و سته مائه

دوران حکومت ایلخانان مغول؛ غازان خان، روی سکه: پادشاه جهان سلطان اعظم قزان محمود خلد ملکه تبریز ‌/‌ حاشیه: ضرب تبریز... و تسعین و سته‌مائه

این روند ضرب سکه در آذربایجان در دوره‌های جلایریان،‌ قره قویونلوها،‌آق قویونلوها و تیموریان نیز ادامه داشته است.

روی سکه: سلطان محمدخان خلد ملکه تیمور گورکان ضرب تبریز

دوران صفویه نیز که توجه امرای صفوی به آذربایجان معطوف بود در دارالسلطنه تبریز سکه ضرب می‌شد. منصوره وثیق در کتاب «دنانیر» در این باره می‌نویسد:«در زمان صفویه یگانه پول رایج دینار عراقی و تبریز بود و عقیده بر این است که فرق بین این دو کاملا صوری و ظاهری بوده است و هر دو سکه ارزش یکسانی داسته است».

نمونه‌هایی از سکه‌های ضرب شده در دوران صفویه:

شاه اسماعیل اول؛ روی سکه: السلطان الکامل القاعد ابوالمظفر شاه اسمعیل ضرب تبریز خلد ا... ملکه

شاه عباس اول؛ روی سکه: بنده شاه ولایت عباس ـ ضرب تبریز 1026

سکه‌های نادری نیز در تبریز ضرب می‌شده‌اند. برای نمونه: روی سکه: السلطان النادر ‌/‌ پشت سکه: خلد ا... ملکه ـ ضرب تبریز 1153

کریم خان زند نیز سکه در تبریز ضرب کرده و در دوران قاجار هم این ضرابخانه‌ها مشغول کار بوده‌اند و برای سلطنت قاجار سکه ضرب می‌کردند.

نمونه: روی سکه: السلطان ابن السلطان ناصرالدین شاه قاجار ‌/‌ پشت سکه: ضرب دارالسلطنه تبریز سنه 1276

علاوه بر ضرابخانه‌های یاد شده در آذربایجان، ضرابخانه خوی، باکو،‌ ارومیه و زنجان نیز دایر بوده و در دوره‌های مختلف تاریخ سکه ضرب می‌کردند.

منابع:

1ـ سکه‌های شاهان اسلامی ایران 2،‌ سیدجمال ترابی طباطبایی، ‌نشریه شماره 5 موزه آذربایجان،‌آبان‌ماه 1350

2ـ تاریخ تبریز به روایت سکه و ضمائم، همو، ناشر مولف 1384

3ـ دنانیر،‌منصوره وثیق، انتشارات ستوده 1387

هوشنگ شکری / آذربایجان پژوه