سودای خام بازگشت امپراتوری

این اظهارات در فضای رسانه‌ای واکنش‌های متفاوتی در پی داشت. از زمان روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه در انتخابات ترکیه همواره گمانه‌زنی‌هایی در مورد رویکرد دولت تازه مبنی بر ادامه سیاست‌های عثمانی برای تاثیرگذاری بر کشورهای منطقه وجود داشت.

احمد داوود اوغلو، معمار سیاست خارجی دولت اردوغان زمانی که وزیر خارجه ترکیه بود طرح سیاست تنش صفر با همسایگان را مطرح کرد و مدعی شد که ترکیه درصدد است ناملایمات موجود میان خود و یونان، ارمنستان، عراق، سوریه و ایران را مرتفع کند، اما شرایط پیش آمده در سیاست‌های بین‌المللی و نقش‌آ‌فرینی ترکیه در حوادث منطقه که بیش از توان و ظرفیت دیپلماسی این کشور بود اوضاع را به‌گونه‌ای دیگر رقم زد و حتی تا مرحله‌ای پیش رفت که وزیر امور خارجه ترکیه در سخنرانی خود در بیست و پنجم آوریل 2011 ادعا کرد که در سال 2023 همزمان با یکصدمین سالگرد تاسیس جمهوری ترکیه، کشورش به یک دولت جهانی تبدیل خواهد شد.

در راستای این نگاه بود که در همان روزهای اولیه شکل‌گیری دولت اردوغان، تلاش‌های منطقه‌ای ترکیه شروع شد و گام‌های مهمی هم برداشته شد، اما با تغییر شرایط منطقه‌ای و بروز تنش در عرصه داخلی سوریه، سیاست‌های ترکیه هم به موازات آن تغییر کرد.

باتلاق سوریه

از زمان شکل‌گیری تنش‌های داخلی در سوریه که در روزهای آغازین، مسالمت‌آمیز بود، ترکیه خواست تا به عنوان میانجی وارد عمل شود. از این رو توصیه‌هایی به بشار اسد برای انجام اصلاحات در کشور داشت. روابط این دو کشور از زمان روی کار آمدن اردوغان دچار فراز و نشیب‌هایی شده بود. در ابتدا دو کشور در آستانه تحولی در روابط دوجانبه قرار داشتند. سفر بشار اسد به آنکارا و انعقاد قراردادی سیاسی و اقتصادی میان ترکیه و سوریه، نوید گشودن فصل جدیدی را در روابط دو کشور می‌داد، اما رویه مصالحه‌‌جویانه معترضان سیاسی سوریه بعدها جای خود را به اقدامات خشن داد و مخالفان، اسلحه به دست گرفتند. از این پس بود که رویکرد ترکیه نسبت به دولتمردان سوری تغییر پیدا کرد. این کشور در چند مرحله میزبان مخالفان بشار اسد در ترکیه بود و حتی شرایطی فراهم کرد تا مخالفان برای عبور نیرو و انتقال سلاح از خاک ترکیه استفاده کنند. لحن اردوغان مرحله به مرحله در مورد دولت بشار اسد تندتر شد و حتی دو کشور تا مرز درگیری‌های مرزی و نظامی پیش رفتند.

این همه تقلای دولت ترکیه که در روزهای تشدید بحران سوریه به اوج خود رسیده بود بعد از ناکامی‌های مخالفان در اشغال کامل سوریه از حالت فعال به انفعال رسید و دولتمردان ترکیه که در مقابل دولت علوی سوریه به سنی‌گرایی روی آورده بودند در تلاششان برای سرنگونی بشار اسد تاکنون ناکام مانده‌اند. سیاست سنی‌گرایی ترکیه همزمان با بحران سوریه باعث ایجاد تنش‌هایی در میان اقلیت علوی و سنی‌های نواحی مرزی ترکیه شد. همین امر لطماتی را به سیاست خارجی این کشور وارد آورد.

نگرانی ترکیه از عراق شیعه

سنی‌گرایی، ادامه همان سیاست‌های خلافت عثمانی در دوران اقتدارش است. وجود کشوری شیعی با نظامی مستقر در نزدیکی مرزهای ترکیه و عثمانی سابق، همواره دغدغه اصلی دولتمردان ترکیه در گذشته و حال بوده است. بعد از اشغال عراق از سوی آمریکا و فراهم آمدن زمینه‌های استقرار یک حکومت شیعی در عراق، زمزمه‌های مخالفت ترکیه آغاز شد. اردوغان بارها از سیاست‌های دولت مالکی انتقاد کرده بود و حمایت از سنی‌ها را مطرح می‌کرد. وجود دو کشور شیعی ایران و عراق به عنوان همسایه ترکیه سنی مذهب، یک نگرانی بزرگ تلقی شد، بویژه آن‌که از دوران عثمانی تا‌کنون همواره بین ایران و ترکیه رقابت نهان و آشکاری برای تاثیرپذیری بیشتر بر منطقه وجود داشت. از سوی دیگر دغدغه‌هایی هم از سوی برخی دولتمردان عرب منطقه مبنی بر گسترش نفوذ هلال شیعی مطرح شد. ترکیه برای مقابله با این وضع و جلوگیری از نفوذ بیشتر شیعیان منطقه، حمایت از گروه‌های سنی عراق را در دستور کار خود قرار داد.

حمایت پنهان از گروه‌های تکفیری مثل داعش و عدم موضعگیری قاطع در برابر اقدامات خشونت‌بار این گروه ستیزه‌جو و تبلیغ تقسیم قدرت میان اقوام و گروه‌های مذهبی سنی در مقابل دولت شیعی‌محور عراق از جمله سیاست‌های ترکیه در سال‌های اخیر بود.

این مخالف‌خوانی‌ها حتی تا آنجا پیش رفت که دولت اردوغان، طارق الهاشمی، یکی از مهم‌ترین معارضان سیاسی نوری المالکی را پناه داد. ترکیه در این رویکرد جدید، تلاش فراوانی دارد که ضمن ایجاد یک همسویی با عربستان به عنوان یکی از حامیان مهم اهل سنت منطقه و مخالف قدرت‌گیری شیعیان، زمینه‌های تضعیف جایگاه ایران در عراق را فراهم آورد.

حمایت از سلفی‌ها و اخوانی‌ها

زمانی که حسنی مبارک، دیکتاتور مصر سرنگون شد و دولتی متعلق به اخوان المسلمین بر سر کار آمد، دولت ترکیه حمایت همه‌جانبه‌ای از سیاستمداران جدید مصر به عمل آورد، اما بعد که شرایط سیاسی در این کشور به گونه‌ای پیش رفت که محمد مرسی با یک شبه کودتای نظامی و البته در پی اعتراضات فراوان سیاسی که از سوی گروه‌های معترض مصری صورت گرفت، برکنار و زندانی شد، سیاست ترکیه نسبت به مصر تغییر کرد. بسیاری از تحلیلگران سیاسی، حزب عدالت و توسعه را شامل گروه‌های تعدیل‌شده اخوانی می‌دانند و حمایت ترکیه از این گروه‌ها را تا حدود زیادی ناشی از همین تمایل می‌دانند. اصولا سلفی‌ها و اخوانی‌ها چه از نوع معتدل و چه خشونت‌طلب همواره از پشتیبانی‌های دولت ترکیه برخوردار بودند. شرایط جدیدی که برای مصر پیش آمد و دولت عبدالفتاح السیسی توانست زمام امور را با برگزاری انتخابات به دست بگیرد زمزمه‌های اعتراضات ترکیه هم شنیده شد. در حال حاضر با وجود حمایت عربستان از دولت السیسی، ترکیه تاکنون به دولت جدید این کشور روی خوش نشان نداده و همچنان مرسی را به عنوان رئیس قانونی کشور مصر می‌داند. این روابط سرد تا آنجا پیش رفته که چندی پیش سفیر ترکیه از قاهره اخراج شد و روابط به سطح کاردار تنزل یافته و صادرات ترکیه به مصر نیز متوقف شده است.

سیاست‌های بلندپروازانه

سیاست‌های بلندپروازانه جدید اردوغان را باید قرائت جدیدی از ناسیونالیسم ترک دانست که تحت عنوان نوعثمانی‌گری در عرصه سیاسی مطرح است. این رویکرد جدید تا حدود زیادی برگرفته از سیاست‌های دوران خلافت عثمانی است که زمامداران آن با تکیه بر هویت ترکی و اسلام سنی در مقابل اسلام شیعی، آرزوی تسلط بر منطقه را داشتند. زمانی که حزب عدالت و توسعه بر سر کار آمد این نگاه جدید در عرصه سیاسی ترکیه ترویج شد. این تفکر از اواخر قرن 20 با روی کار آمدن طبقه جدیدی از تکنوکرات‌ها و سیاسیون مسلمان در ترکیه شکل گرفت و با حضور تورگوت اوزال از حزب وطن و تانسون چیلر از حزب راست و نجم‌الدین اربکان از حزب رفاه، سر و شکل تازه‌ای یافت. در رهیافت جدید اسلام‌گرایان تاکید تلطیف شده روی مذهب، هویت ترک و سکولاریسم زمینه‌های اقتدار ترکیه را در دوران جدید فراهم خواهد آورد. این رویکرد البته با توجه به اختلافات موجود میان ارتش و عناصر لیبرال و ملی‌گرای ترکیه که خواهان به حاشیه راندن مذهب در عرصه سیاست ترکیه بودند در همان دوران با ناکامی مواجه شد، اما با روی کارآمدن دولت رجب طیب اردوغان، این گفتمان بار دیگر با قرائت جدید روی کار آمد و البته ایده نظری و علمی آن در کتاب عمق استراتژیک داوود اوغلو مطرح شده بود.

ترکیه همچنان به‌رغم ناکامی‌هایی که در برخی از سیاست‌های خارجی نصیبش شده در پی بسط و گسترش نفوذ در کشورهای منطقه‌ای است، منتها این دیپلماسی که در ابتدا،‌ فقط درصدد بهره‌گیری از قدرت نرم بود به واسطه تشدید بحران‌ها نقش ترکیه را از حالت میانجی‌گری به صورت یکی از کشورهای درگیر درآورد و باعث شد که این نوع واسطه‌گری تا حدود زیادی به حاشیه برود.

فتاح غلامی / جام جم