قهر و آشتی زیر سقف سریال‌های آپارتمانی

چندی پیش ابوالفضل پورعرب، تعداد زیاد سریال‌های آپارتمانی را یک نقطه ضعف برشمرد و با افتخار اعلام کرد که خودش مشغول ساخت سریالی پلیسی است. در اظهارنظرهای دیگران هم ردپای چنین نگرشی دیده می‌شود. به عنوان مثال در دوره‌ای که کارگردان‌ها دوربین‌هایشان را به خارج از تهران بردند و با واکنش منفی برخی شهرستانی‌ها مواجه شدند با جملاتی مواجه شدیم که محور ثابتش این بود: اعتراضات باعث رشد سریال‌های آپارتمانی می‌شوند.

این واکنش‌ها در حالی صورت می‌گیرد که سریال‌های آپارتمانی در گونه‌های مختلف اجتماعی، ملودرام و طنز موفق عمل کرده و کارنامه خوبی داشته‌اند.

طراحی آپارتمان ‌ها بر اساس روحیات هر شخصیت

در بین همه کارگردان‌ها بیژن بیرنگ و اصغر فرهادی بیشتر از دیگران از لوکیشن آپارتمان استفاده کرده‌اند. بیژن بیرنگ با ساخت سریال «همسران» آغاز سریال‌های آپارتمانی را کلید زد و چند سال بعد با «خانه سبز» سعی در تکرار موفقیت سریال مشهور قبلی داشت. اصغر فرهادی در فیلم‌ها و سریال‌هایی که به عنوان نویسنده و کارگردان حضور داشته بارها فرهنگ آپارتمان‌نشینی و ملزومات آن را زیر ذره‌بین برده است. شاید نتوان آثار فرهادی را در چارچوب کارهای آپارتمانی گنجاند ولی نمی‌توان منکر این قضیه شد که در فیلم‌های دایره‌زنگی، چهارشنبه‌سوری، جدایی نادر از سیمین و سریال روزگار جوانی بحرانی‌ترین اتفاق قصه در فضای داخل آپارتمان رخ می‌دهد. در فیلم چهارشنبه‌سوری رابطه عاشقانه مرتضی (حمید فرخ‌نژاد) با زن همسایه محور اصلی بحران قصه را شکل می‌دهد. ورود یک زن سنتی به عنوان نظافتچی به داخل آپارتمان پرده از اسرار مرتضی برمی‌دارد و با این رسوایی بنیان خانواده‌اش در آستانه فروپاشی قرار می‌گیرد. در این فیلم دوربین دو واحد از این خانه مسکونی را به ما نشان می‌دهد. اولی واحدی است که خانواده مرتضی و مژده (هدیه تهرانی) در آن ساکن هستند و دومی واحدی که سیمین (پانته‌آ بهرام) در آن زندگی می‌کند. با آن که این دو منزل مسکونی در یک آپارتمان واقع شده‌اند، اما فرهادی به کمک طراحی صحنه دو چهره کاملا متضاد از فضای زندگی شهری را به تماشاگر نشان می‌دهد. نقطه‌قوت فیلم این است که طراحی صحنه کاملا منطبق با ویژگی‌های روحی و رفتاری شخصیت‌ها در نظر گرفته شده است. سیمین زنی آرام و بدون حاشیه است که بعد از طلاق گرفتن از همسرش تنها در یک واحد آپارتمانی زندگی می‌کند. او خانه را به محل کارش (آرایشگری) تبدیل کرده که همین موضوع اعتراض برخی همسایه‌ها را در پی داشته است. در تمام اتاق‌های او آرامش و سکوت حکمفرماست و هیچ نشانی از تنش در فضای این خانه دیده نمی‌شود. سیمین زنی آرام است و رد پای این آرامش را می‌توان در واکنش‌های سردش جستجو کرد. هنگامی که روحی (ترانه علیدوستی) خبرکشی می‌کند و به او اطلاع می‌دهد که همسایه‌ها پشت سرش حرف زده‌اند سیمین با نهایت آرامش لبخند می‌زند و می‌گوید: من به این چیزها اهمیتی نمی‌دهم. در نقطه مقابل او مژده همچون باروتی گرم شده هر لحظه آماده انفجار است و نسبت به همه دیده‌ها و شنیده هایش واکنش نشان می‌دهد. خانه مژده آنقدر شلوغ و بهم ریخته است که ضرب‌المثل قدیمی او شتر با بارش گم می‌شود! را به یادمان می‌اندازد. پرده‌ها و لباس‌ها روی زمین ریخته شده‌اند و میز و صندلی‌ها در جای اصلی‌شان نیستند. این شلوغی و پریشانی، تنش درونی مژده را برای مخاطب باورپذیر می‌کند. انگار اضطراب یک زن نگران به وسایل خانه هم منتقل شده و نظم همه چیز را برهم ریخته است.

آغاز مسیر با همسران و خانه سبز

بیژن بیرنگ با دو سریال همسران و خانه سبز موفق‌ترین سریال‌ها با لوکیشن آپارتمان را روانه آنتن تلویزیون کرده است. در هر دو سریال آنچه جایگزین یکنواختی لوکیشن‌های آپارتمانی‌شده رنگ‌آمیزی متنوع شخصیت‌هاست که هر کدام سلیقه و ذائقه خاص خودشان را دارند. در سریال همسران زوج کمال و مهین (فردوس کاویانی و مهرانه مهین‌ترابی) نماینده نسل قدیم بودند و علی (فرهاد جم) و مریم (الهام پاوه‌نژاد) جوان‌های نسل جدید را نمایندگی می‌کردند. دنیای درون شخصیت‌ها آنقدر بزرگ بود که فیلمنامه‌نویس بتواند در هر قسمت بخشی از آن را عیان کند. هر یک از شخصیت‌ها هر بار باورها و ناگفته‌هایشان را در قاب تصویر می‌گنجاندند و اجازه نمی‌دادند لوکیشن‌های تکراری داخل آپارتمان مخاطب را خسته کند. حتی مهمان‌های تازه وارد هم شخصیت‌پردازی دقیقی داشتند و دنیایی از ماجرا و اتفاق جدید را با خودشان داخل ساختمان می‌آوردند. مثلا در یکی از قسمت‌ها بهروز بقایی به عنوان یک پیر پسر وارد سریال شد و با ماجرای خواستگاری‌اش چند هفته بینندگان را سرگرم کرد.

سریال خانه سبز را می‌توان بسط منطقی موقعیت‌های داستانی همسران به شمار آورد. بیرنگ و مرحوم رسام که در سریال خانه سبز رگ خواب مخاطب را به دست آوردند در سریال همسران تعداد بیشتری شخصیت را داخل یک خانه گنجاندند و سراغ قصه‌های متنوع‌تر رفتند. در این سریال نمایندگانی از کودکان و سالخوردگان هم به قصه اضافه شدند و هر کدام در یکی از واحدهای ساختمان سه طبقه سبز جای گرفتند. آقاجون (داریوش اسدزاده)، خانم‌جون (حمیده خیرآبادی) بزرگ‌ترهای این ساختمان بودند که همه به آنها احترام می‌گذاشتند. روابط ساکنان این خانه آنقدر گرم و صمیمی بود که در آن زمان خیلی‌ها به تبعیت از سریال هوس درست کردن خانه سبز و گرد هم آوردن همه اعضای خانواده به سرشان زد!

باز کردن گروهی گره مشکلات

در سریال «زیر آسمان شهر» و «روزگار جوانی» هم مهربانی و همدلی حرف اول را می‌زد. در هر دو سریال اعضای خانه به خاطر منافع شخصی و اختلاف سلیقه‌ای که داشتند با هم درگیر می‌شدند، اما خیلی زود با همفکری و مشاوره مشکلاتشان را حل می‌کردند.

در سریال روزگار جوانی گروهی جوان دانشجو مجبور بودند برای مدتی کوتاه زیر یک سقف زندگی کنند. این جوانان هر کدام ویژگی‌های منحصربه‌فردی داشتند که آنها را از دیگران متمایز می‌کرد. بازیگرانی چون بهزاد خداویسی (دانشجوی هنرمند)، کیهان ملکی (دانشجوی پزشکی که لهجه آذری داشت) نصرالله رادش (دانشجوی جنوبی احساساتی) طیف متنوعی از شخصیت‌ها را جلوی دوربین باورپذیر کردند. در سریال زیر آسمان شهر نیز همه بازیگران با یکدیگر بده و بستان داشتند و همین تقابل‌های درون گروهی موتور قصه را گرم می‌کرد. در این سریال‌ها انتظار نداشتیم که حوادث هیجان‌انگیز و پرزد و خورد را شاهد باشیم. شخصیت‌ها هر یک به تنهایی جذاب و دوست داشتنی بودند و حضور گروهی‌شان در یک آپارتمان فضای دلپذیری را برای مخاطب فراهم می‌کرد. ظاهر ساده و آسان سریال‌های آپارتمانی خیلی‌ها را به اشتباه می‌اندازد. آنها فکر می‌کنند همین که چند نفر دورهم جمع بشوند و تعاملی با هم داشته باشند کافی است. در این سریال‌ها طراحان صحنه نقش چندانی ندارند؛ چون خانه‌ها شبیه هم هستند و طراحی خاصی ندارند و کارگردان نیازی ندیده از طراح صحنه‌اش بخواهد خانه را مطابق با روحیه هر شخصیت طراحی کند. در این گونه سریال‌ها با تنوع لوکیشن مواجه نیستیم و خیلی فرقی نمی‌کند که داستان در کدام بخش از خانه اتفاق بیفتد. همچنین بی‌توجهی به شخصیت‌پردازی موجب می‌شود در فضای آپارتمان همه زندگی روزمره خودشان را داشته باشند و قصه خاصی شکل نگیرد. (ضمیمه قاب کوچک)

احسان رحیم‌زاده