روایت مستند از دستاوردهای علمی ایرانیان

تصور کنید یک برنامه تلویزیونی در 90 قسمت به این دستاوردها پرداخته باشد و شرکت‌های دانش‌بنیان و محصولات آنها را در قالب مستند برای مخاطبان خود تدارک ببیند؛ احتمالا چنین برنامه‌ای باید مورد توجه مخاطبان قرار بگیرد و بازخوردهایی در جامعه داشته باشد اما مستند «انسان، علم، صنعت» از شبکه مستند با وجود پرداختن به همین دستاوردهای غرورآفرین، مستندی آرام با ساختاری ساده است که در میان انبوه مستند‌های خوش‌ساخت ایرانی و خارجی در شبکه مستند گم شده است.

دریایی از موضوعات

مستند انسان، علم، صنعت به تهیه‌کنندگی و کارگردانی علیرضا پاک‌آزاد تولید شده و گویندگی بخش‌‌هایی از آن را نیز خود ش به عهده دارد. این برنامه به تولیدات علمی ـ مهندسی کشورمان پرداخته که بر اثر تحریم‌ها حتی ورود آنها به کشور با مساله روبه‌رو بوده است، چه رسد به دسترسی به دانش تولید آنها.​ به عنوان نمونه، تولید و تکثیر موش‌های تراریخت یا همان موش‌های آزمایشگاهی در پژوهشگاه زیست‌فناوری ایران که زمانی با قیمت‌های بسیار سنگین از کشورهای غربی وارد می‌شده، تولید دستگاه الکتروشیمی در پارک علم و فناوری ایران، ساخت مته‌هایی که در حفاری‌های عظیم در حوزه نفت و گاز به کار می‌رود، طراحی و تولید دریل‌های ارتوپدی، تولید کاتالیست‌هایی که صنعت نفت و دارو به آنها وابسته است، ناناسکوپ‌های مهندسی پزشکی، دستگاه اسکن قلب در بیمارستان امام خمینی(ره)، ساخت ترموز فوکو (نوعی موشک نظامی) و بسیاری موارد​ از این​نوع در مستند انسان، علم، صنعت مورد توجه قرار گرفته است.

همچنین این مستند دستاوردهای پارک‌های علم و فناوری خراسان جنوبی، خراسان رضوی، لرستان، قزوین، مازندران و برخی شهرهای دیگر کشور را نیز معرفی کرده است.​ علیرضا پاک‌آزاد درباره دلیل شکل‌گیری این برنامه می‌گوید: فضای علمی کشور از دهه 80 تاکنون رشد قابل توجهی داشته و به دستاوردهای خارق‌العاده‌ای دست پیدا کرده که بسیاری از ما ​تصورش را هم نمی​توانیم بکنیم. مستند انسان، علم، صنعت برای نمایش این دستاوردها و حمایت از دانشمندان و متخصصان ایرانی ساخته شده که همواره با مشکلات متعدد از جمله مساله مالی دست به گریبان هستند.

​ پاک‌آزاد روند تولید این برنامه را چنین شرح می‌دهد: تولید این برنامه را به شبکه مستند پیشنهاد کردم چرا که سال‌هاست با فضای دانشگاه و دانشگاهیان در ارتباط و تا حدودی با تلاش‌هایی که در شرکت‌های دانش‌بنیان و پارک‌های علم و فناوری صورت می‌گیرد آشنا هستم. بعد از سخنان رهبر معظم انقلاب درباره این شرکت‌ها و تاکید ایشان بر تولید علم، بر آن شدم این مستند را تولید کنم. خوشبختانه شبکه مستند از این طرح استقبال کرد.

بر اساس توضیحات این تهیه‌کننده، ساخت مستند انسان، علم، صنعت بعد از یک سال تحقیق و ارتباط با مراکز رشد در دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان صورت گرفته است. وی در این باره توضیح می‌دهد: برای ساخت این برنامه به همه دانشگاه‌های معتبر کشور سر زدم، فهرستی از فعالیت‌های آنها تهیه کرده‌ام که هم از نظر تعداد و هم نوع فعالیتی که دارند خارق‌العاده است. از آنجا که تعداد دستاوردهای قابل توجه و درجه یک این شرکت‌ها بسیار زیاد است، بنابراین به ناچار بخشی از این دستاوردها را به تصویر کشیده‌ایم.

پاک آزاد تاکید می‌کند: برای شناسایی این دستاوردها از دانشگاه استعلام گرفتم، با مدیران شرکتهای دانش بنیان‌ گفت‌و شنود داشتم و از نزدیک کارگاه، لابراتوار و کارخانه را دیدم و بعد برای تصویربرداری اقدام کردم.​ به اعتقاد این تهیه‌کننده آنچه در جامعه علمی کشور رخ داده به قدری او را تحت تاثیر قرار داده که می‌توانست به جای 90 قسمت، یک مستند 2000 قسمتی بسازد!

قطره‌ای از اطلاعات

مستند انسان، علم، صنعت به مراکزی می‌پردازد که سابقه زیادی ندارند؛ نام شرکت‌های دانش‌بنیان، مراکز پیش رشد و رشد دانشگاهی، پارک‌های فناوری و مراکزی از این قبیل برای بسیاری از ما آشناست و ممکن است بارها در خبرها شنیده باشیم یا حتی ممکن است بتوانیم حدس بزنیم این مراکز و نهادها چه وظایفی برعهده دارند اما تعداد کسانی که به درستی درباره کارکرد این مراکز اطلاعات کافی دارند بسیار محدود است. از این رو شاید بد نباشد در مستندی مانند انسان، علم، صنعت که به دستاوردهای این مراکز اختصاص دارد، توضیحاتی درباره عملکرد شرکت‌های دانش‌بنیان، پارک‌های فناوری و مراکز رشد ارائه شود.​ توضیحی ساده، اما دقیق درباره این مراکز به مخاطب کمک می‌کند با مختصات موضوعی که برنامه به آن می‌پردازد، آشنا شود و به قول معروف قصه را از ابتدا بشنود.

پاک‌آزاد معتقد است زمان کوتاه این برنامه اجازه نمی‌دهد به چنین مواردی پرداخته شود و توضیح می‌دهد: برنامه ما فقط 20 دقیقه زمان داشته و در این فرصت کوتاه امکان پرداختن به اطلاعات پایه‌ای وجود ندارد.

اگر قرار باشد در این باره اطلاعات دقیق و کامل ارائه شود باید یک برنامه مفصل تدارک ببینیم و از متخصصان دعوت کنیم تا توضیحات کاملی درباره این دستاوردها ارائه کنند، اما فعلا در مستند انسان، علم، صنعت بضاعت ما همین اندازه است.​ بهره‌گیری از قابلیت‌ها و کارکردهای تصویر بعلاوه گرافیک فرصت مناسبی در اختیار ما می‌گذارد که کارگردان اطلاعات اولیه و پایه‌‌ای را برای شناسایی و درک محیط علمی و یک رویداد تخصصی در اختیار مخاطب بگذارد، اما علیرضا پاک‌آزاد در مستند انسان، علم، صنعت از این امکان بهره نگرفته تا بتواند مستندی با هزینه‌های کمتر تولید کند. همین مساله باعث شده او در ارائه اطلاعات مربوط به هر دستاورد علمی نیز صرفا به توضیحات شفاهی کارشناسان بسنده کند.​ از سوی دیگر مستند انسان، علم، صنعت دست روی موضوع جذاب و حساسی گذاشته و به مواردی پرداخته که از تخصصی‌ترین مقولات مورد توجه عموم مردم است، اما این موضوعات را در ساختاری خنثی و فاقد هر نوع خلاقیتی ارائه می‌کند که حتی علاقه افراد کنجکاو را هم برنمی‌انگیزاند.

تهیه‌کننده و کارگردان این مستند معتقد است همه این مشکلات به نبود بودجه مربوط است و از دشواری‌های ساخت یک برنامه مستند با کمترین بودجه و هزینه سخن می‌گوید. وی توضیح می‌دهد: این مستند با بودجه محدودی ساخته شده است. من در این برنامه حتی از یک گوینده هم دعوت به همکاری نکرده‌ام، چون همه اینها بار مالی دارد و من می‌خواستم این مستند را با کمترین هزینه بسازم.

پاک‌آزاد درباره انتخاب یک قالب ساده و فارغ از هر نوع خلاقیت یا جلوه‌گری نیز به مشکلات مالی اشاره می‌کند و این‌که استفاده از انیمیشن، گرافیک تصویری یا هر امکان دیگری هزینه‌های تولید را افزایش می‌داده است.

در حالی که ساده‌ترین دستاوردهای عملی، فرهنگی و تاریخی این ارزش را دارد که در قالبی خوش‌ساخت و خلاقانه به مردم معرفی شود، دستاوردهای علمی قابل توجه محققان و پژوهشگران کشورمان در قالب مجموعه‌ای به نمایش درمی‌آید که حتی از اسم زیبا و خلاقانه هم بی‌بهره است. طبعا انتخاب یک اسم مناسب که توجه مخاطب را به خود جلب کند نیازمند بودجه نیست. کمتر مخاطبی می‌تواند از عنوان مستند انسان، علم، صنعت دریابد که این مستند ایرانی است یا خارجی یا قرار است دقیقا از چه زاویه‌ای به علم یا صنعت بپردازد.​ پاک‌آزاد در این باره می‌گوید: ما این عنوان را به این جهت انتخاب کرده‌ایم که انسان به‌واسطه دستیابی به علم می‌تواند، ثروت‌آفرینی کند و چرخ‌های صنعت را به گردش درآورد.

گزارشی از گلایه‌ها

متخصصانی که درباره مشکلات و کمبود حمایت‌ها گلایه می‌کنند، مهم‌ترین تصویری است که از مستند انسان، علم، صنعت در ذهن مخاطب می‌ماند. کمرنگ بودن وجوه مختلف این مستند باعث می‌شود گلایه‌ها بیشترین تاثیر را بر مخاطب داشته باشد.

مستند انسان، علم، صنعت چه در شیوه معرفی دستاوردهای شرکت‌های دانش‌بنیان، چه در نوع تصاویری که ارائه می‌دهد و حتی در روش تدوین و انتخاب اطلاعات برای عرضه به مخاطب، کاملا شبیه ​یک مستند گزارشی است و نمی‌توان هیچ تلاش مضاعفی برای تاکید بر دستاوردهای علمی از سوی گروه تولید در این برنامه دید. این مستند طرح گلایه‌های محققان و پژوهشگران را به معرفی درست و دقیق دستاوردهای آنها ارجح دانسته است.​ پاک‌آزاد در این باره می‌گوید: محققان و پژوهشگران عمدتا اهل تبلیغات و بزرگنمایی نیستند. آنها در رشته تخصصی خودشان فرهیخته هستند و گاهی در ارائه توضیحات علمی به حاشیه می‌روند. از سویی مشکلات مالی یکی از مهم‌ترین دشواری‌های دانشمندان، محققان و پژوهشگران کشورمان است. آنها با مشکلات متعددی دست و پنجه نرم می‌کنند و کمتر مورد حمایت قرار می‌گیرند. امیدوارم این مستند بهانه‌ای شود برای توجه بیشتر این این افراد و حمایت از دستاوردهای ارزشمند آنها.

این تهیه‌کننده، طرح مشکلات موجود بر سر راه شرکت‌های دانش‌بنیان را راهی برای حمایت از آنها می‌داند و می‌گوید: آنقدر فضای علمی کشور رشد داشته و سطح علمی دانش‌آموختگان ما ارتقا پیدا کرده که تا نبینید باور نمی‌کنید، اما شرکت‌های دانش‌بنیان بنیه مالی ضعیفی دارند. دولت به این شرکت‌ها کمک می‌کند، اما متاسفانه سودجویان و منفعت‌طلبانی که از فراگیری تولیدات این دانشمندان متضرر می‌شوند، راه‌های رشد و فعالیت آنها را محدود می‌کنند. البته دولت به شرکت‌های دانش‌بنیان کمک می‌کند، اما متاسفانه دست‌های پنهان اجازه نمی‌دهد صنعت و بازار از دستاوردهای این دانشمندان و متخصصان برای تولید انبوه بهره ‌بگیرند.

به نظر می‌رسد چنانچه مستند انسان، علم، صنعت می‌توانست در قالبی دیدنی و تاثیرگذار ارائه می‌شد، به جای تاکید بر گلایه‌های همیشگی، کفه تبلیغ برای این دستاوردها را سنگین‌تر می‌کرد و از سوی مخاطبان بیشتری دیده می‌شد حتما مورد توجه بیشتری قرار می‌گرفت و فعالان صنعت و بازار را به این دستاوردها جلب می‌کرد. شیوه‌ای که پاک‌‌آزاد برای حمایت از دانشمندان و محققان و فعالیت‌های شرکت‌های دانش‌بنیان در مستند انسان، علم، صنعت برگزیده بارها در گذشته تجربه شده و عمدتا نتیجه چندانی نداشته است.

آذر مهاجر‌ /‌ گروه رادیو و تلویزیون