تحریف واقعیت‌های تاریخی در کشورهای همسایه

در بسیاری از کشورها فیلم‌هایی با مضامین تاریخی ساخته می‌شود که تطابقی با واقعیت‌های رخ داده، ندارد و اعتباری برای آن نمی‌توان قائل شد، اما با توجه به جذابیت این صنعت، بینندگان بسیاری را جلب کرده است. تاریخ ایران و پرداختن به وقایع و رخدادهای آن، ازجمله موضوعاتی است که کارگردانان و تهیه‌کنندگان خارجی به آن توجه دارند و متاسفانه حاصل کار آنها چیزی جز تحریف تاریخ و در برخی مواقع توهین به هویت ایرانی نبوده است.

چندی است که در برخی از کشورهای همسایه نیز پرداختن به تاریخ ایران دستمایه ساخت فیلم‌ها و سریال‌هایی شده که واقعیت‌های تاریخ کشور ما را به صورت دگرگون نشان می‌دهد. این فیلم‌ها از آنجا که تلاش زیادی برای جلب مخاطب دارند، از جذابیت‌های بصری فراوان استفاده می‌کنند تا موقع نمایش، مخاطب را برای ساعتی سرگرم کنند یا فریب دهند. نمونه‌های فراوانی از این موارد را می‌توان فهرست کرد، اما به نظر می‌رسد این شیوه روایتگری تاریخ مربوط به دهه اخیر نیست و در دهه‌های پیش نیز سابقه داشته و کارگزاران سیاسی و متولیان فرهنگی هم برای مقابله با آن دست به اقداماتی زده‌اند.

یکی از این موارد، به دهه 30 برمی‌گردد. در آن زمان دولت ترکیه در عصر نخست‌وزیری مصدق و هنگام نهضت ملی شدن نفت ایران نه‌تنها حمایت چندانی از دولت و ملت ایران نکرد بلکه به سیاستی تبلیغاتی علیه ایران روی آورد. تبلیغات بر ضد تمامیت ارضی ایران و حاکمیت ملی کشورمان بر آذربایجان رو به فزونی گرفت و تا حدی پیش رفت که از طرف نخبگان سیاسی ایران این رویه، اقدامی خصمانه ارزیابی شد. ازجمله در یازدهم آبان 1331 سیدجواد خلخالی نماینده تبریز در واکنش به تبلیغات ترکیه علیه حاکمیت ملی ایران در آذربایجان سخنانی ایراد و تصریح کرد: «چون اسم آذربایجان به میان آمد باید (درباره) تبلیغات ناروای خارجی بخصوص برای ترساندن ملت و ارعاب مردم در این موقع حساس از طرف دولت ترکیه که در روزنامه‌های ترک گاهگاهی انتشار پیدا می‌کند، درباره آذربایجان تنفر شدید خودم و موکلین خودم را بیان کنم و بگویم که آذربایجان برای هر متجاوزی قبرستان خوبی است.»

تبلیغات ضدایرانی در ترکیه که با ساخت و نمایش فیلمی به نام «سلطان سلیم یاوز» به اوج رسیده بود، با واکنش اعتراضی بیشتر نمایندگان مجلس ایران روبه‌رو شد. نمایندگان مجلس ایران و حتی دولت و وزارت امور خارجه این فیلم را توهین به شاه‌اسماعیل صفوی، قهرمانان تاریخی جنگ چالدران و نیز تاریخ و هویت و تمدن ایرانی ارزیابی کردند و کار به جایی رسید که نادعلی کریمی نماینده متنفذ کرمانشاه در مجلس و از فعالان نهضت ملی از دکتر فاطمی وزیر امور خارجه درباره چگونگی واکنش به این فیلم ضدایرانی سوال کرد. سوال کریمی در ششم آذر 1331 طرح شد. در این سوال آمده است: «محترما به عرض می‌رساند طبق اخبار واصله اخیرا در کشور دوست و همجوار ما ترکیه تبلیغاتی علیه ایران به وسیله فیلم‌ها و جراید منتشر شده. خواهشمند است مقرر فرمایید از جناب آقای وزیر خارجه سوال شود در صورت صحت شایعه چه اقدامی معمول گردیده. کریمی»

نهم دی 1331 نادعلی کریمی سوال خود از وزیر خارجه را در صحن علنی مجلس طرح کرد. کریمی در سخنان خود با اشاره به فیلم ضدایرانی ساخته شده در ترکیه و نیز سیاست تبلیغاتی دولت ترکیه گفت: «گرچه این مطلب زیاد احتیاج به توضیح ندارد ولی از لحاظ تشریفات شاید لازم باشد چند کلمه‌ای به عرض آقایان برسانم.

به شهادت تاریخ ملت ایران هر وقت بر حسب تصادفات و اتفاقات و پیشامدهایی دچار حمله بیگانگان شده است در اثر روح شهامت و وطن‌پرستی که در فرد فرد این ملت وجود داشته و هست ولو به قیمت جان تمام ملت ایران هم تمام شده است کوشیده‌اند و استقلال خودشان را حفظ کرده‌اند... اخیرا در این دو سالی که ملت ایران در مقابل تجاوزات بیگانگان مخصوصا ایادی شرکت سابق واقع شده که دست به این نهضت ملی زد از دولت همجوار و دوست و هم‌کیش خود ترکیه انتظار کمک و مساعدت داشت متاسفانه علاوه بر آن که این دولت همجوار به ما هیچ گونه کمکی نکرد بلکه برای خوشایند دولت انگلستان تا آنجا که توانست به وسیله روزنامه‌ها و به وسیله تبلیغات بر علیه ملت ایران اقدام کرد. اخیرا به طوری که در روزنامه‌ها چندی قبل منتشر شده بود در ترکیه یک فیلمی تهیه کردند که این فیلم کاملا یک جعل تاریخی است.

در این فیلم شاه اسماعیل صفوی را که از بزرگ‌ترین سلاطین صفوی و از پادشاهان غیور و رشید و شجاع ایران است به طور موهنی در صحنه نمایش درآورده‌اند و واقعه چالدران را به نفع دولت ترکیه و با شکست ایران به یک وضع فوق‌العاده موهنی نمایش دادند (پورسرتیپ ـ غلط کردند) بنده می‌خواستم به نام فردی از افراد ملت ایران از پشت این تریبون ملت بگویم آیا از تمام مبارزات دولت صفویه با دولت عثمانی فقط همان واقعه چالدران را به خاطر دارند که مردم رشید تبریز بیش از چهار شب مجال به قشون عثمانی ندادند و آنها را از شهر و خانه خود بدون دخالت قشون بیرون راندند... چرا باید یک دولتی اجازه بدهد که در مملکتش حقاق تاریخی زیرپا گذاشته و یک موارد مجعولی را نمایش دهند. من جز خوش‌رقصی برای دولت انگلستان به این اعمال چیز دیگری نمی‌توانم نام بگذارم.»

دکتر فاطمی، وزیر امور خارجه هم در پاسخ به پرسش نماینده مجلس به اعتراض رسمی ایران به ترکیه درباره ساخت فیلم سلطان سلیم اشاره و ابراز کرد: «بنده از نماینده محترم جناب آقای کریمی متشکر هستم که این مطلب را طرح کردند...

به طور کلی باید عرض شود که روابط دو کشور دوست و همجوار بر اصول و مبانی دوستی و صمیمیت و حسن همجواری استوار بوده و از طرف اولیای دو کشور سعی و کوشش لازم در تحکیم روابط مودت‌آمیز موجوده به عمل می‌آید... اما موضوع نمایش فیلمی که نماینده محترم به آن اشاره فرمودند با نهایت تاسف باید عرض کنم که در تاریخ ششم آبان سال جاری تلگرافا از سفارت کبرای شاهنشاهی در آنکارا به وزارت امور خارجه اطلاع رسید که در سینماهای ترکیه فیلمی به نام «یاوزسلطان سلیم» که از صحنه‌های جنگ تاریخی چالدران تهیه شده و قسمت‌های زننده نسبت به ایران در آن است به معرض نمایش عمومی گذاشته شده است به محض وصول تلگراف به سفیرکبیر شاهنشاهی در آنکارا دستور داده شده شخصا وزیر امور خارجه ترکیه را ملاقات و رسما نسبت به نمایش فیلم یاوزسلطان سلیم اعتراض نماید. در تهران هم از سفیر کبیر ترکیه خواسته شد اقدام فوری برای جلوگیری از ادامه نمایش فیلم مذکور یا قطع قسمت‌های زننده آن به‌عمل آورد.»

در تاریخ 31/8/30 طبق تلگرافی که از سفارت کبرای شاهنشاهی در آنکارا واصل شد کفیل وزارت امور خارجه ترکیه به سفیر کبیر ایران اظهار داشته که اولا درباره حذف قسمت‌های زننده فیلم مورد بحث اقدام لازم شده است ثانیا انتشار پاره‌ای از جراید که مورد اعتراض دولت شاهنشاهی بوده است وابسته به احزاب اقلیت ملت بوده که میل دارند برای دولت مشکلاتی ایجاد کنند و اقدام لازم برای جلوگیری از این قبیل انتشارات نیز به عمل آمده است.

ضمنا کفیل وزارت خارجه ترکیه به سفیرکبیر شاهنشاهی برای تشیید و تحکیم روابط حسن موجود مطالب دوستانه دیگر اظهار داشته‌اند به این مطلب باید اضافه کنم که مخصوصا آقای سفیر کبیر ترکیه در تهران در چند مورد که با بنده ملاقات کردند اظهار تاسف کردند و قول دادند که در حذف آن قسمت‌های این فیلم و در جلوگیری از نمایش آن تسریع به عمل بیاورند و اتفاقا ایشان هیچ فروگذار نکردند و بنده می‌خواهم عرض کنم که الان روابط دو کشور بسیار صمیمانه است و اگر آقایان نمایندگان مطالبی در این باره اظهار می‌فرمایند حاکی از روح وطن‌پرستی و احساسات پاک ایشان است و هیچ یک از نمایندگان محترم مجلس شورای ملی نسبت به دولت همجوار ما ترکیه نظر سوء و غرضی ندارند.»

روند فیلمسازی با مضامین تاریخی در ترکیه بویژه مواقعی که به رویدادهای مشترک میان ایران و عثمانی می‌پردازد، نشان می‌دهد که این کشور همجوار همچنان به این رویه خود ادامه می‌دهد.

محمدعلی بهمنی قاجار/ پژوهشگر تاریخ