احیای تالاب‌ها، زندگی دوباره

در گذشته بسیاری از مردم، تالاب‌ها را زمین‌های مرده و بی‌ارزش تلقی می‌کردند و واژگانی نظیر مرداب و باتلاق نیز دقیقا از همین جا سرچشمه گرفت. این مساله باعث شد انسان در جدالی بی‌رحمانه با طبیعت، به خشک کردن تالاب‌ها روی بیاورد. اما آیا این مبارزه هزینه‌بر سرانجام به نفع انسان خاتمه یافت؟ متاسفانه تغییر کاربری اراضی تالابی و تبدیل آنها به کاربری‌هایی ازجمله کشاورزی و آبزی‌پروری سرانجام زهکشی و خشکاندن طیف گسترده‌ای از تالاب‌ها را در سراسر جهان به دنبال داشت. امروزه بسیاری از تحقیقات علمی نشان می‌دهد تالاب‌ها واجد ارزش‌هایی فراتر از حد تصور هستند، چنانچه حفاظت از ارزش‌های زیست‌محیطی آنها به طور قطع می‌تواند بر رفاه انسان‌ها نیز تاثیرگذار باشد. نمونه‌هایی از این تاثیرات ارزشمند بر زندگی مردم را می‌توان در احیای دوباره تعدادی از تالاب‌های عراق مشاهده کرد. دکتر سوزی آلواش نویسنده کتاب «بار دیگر عدن» و استاد دانشگاه کالیفرنیای جنوبی به همراه همسرش اعظم آلواش ازجمله متخصصان حرفه‌ای هستند که سال‌هاست در زمینه احیای تالاب‌های عراق فعالیت می‌کنند.

آلواش د‌ر‌باره این‌که ایده احیای تالاب‌های عراق که سرانجام به چاپ کتابی در همین زمینه منجر شد، چگونه از یک طرح ساده به مرحله عمل درآمد، به خبرنگار جام‌جم گفت: «در خلال دهه 90 میلادی (1369 لغایت 1379 هـ .ش) دانشمندانی که برای تحقیقات علمی خود به خاورمیانه و عراق سفر کرده بودند، متوجه وضع تاسفبار تالاب‌های عراق شدند. مردم بومی که در آن زمان به دستور حکومت مرکزی عراق از حواشی تالاب‌ها رانده شدند، حتی این امکان را نداشتند از شرایط خود حرفی به میان آورند.

برخی متخصصان ازجمله اعظم آلواش، همسر من تلاش کردند با همکاری دانشمندانی از کشورهای مختلف در مقابل فعالیت‌های گسترده‌ای که در راستای خشکاندن تعمدی تالاب‌ها انجام می‌شد، مقاومت کرده و دیدگاه آبگیری مجدد تالاب‌ها را جایگزین دیدگاه قبلی کنند، اما موفقیت کمتری در این زمینه حاصل شد. سال 2003 میلادی (1382 هـ .ش)‌ برخی از طرفداران دیدگاه احیای تالاب‌ها بار دیگر به عراق برگشتند و دوباره تلاش کردند این منابع حیاتی را احیاء و زنده کنند. اعضای این گروه که هم‌اکنون تحت عنوان «بنیاد طبیعت عراق» به کار خود ادامه می‌دهد، درواقع مجموعه‌ای از دانشمندان، دوستداران و فعالان عرصه محیط‌زیست هستند که تلاش می‌کنند گامی هرچند کوچک در جهت کمک به طبیعت زخم خورده و تنها مامن ساکنان بومی - محلی عراقی بردارند.»

بزرگترین تالاب‌های آب شیرین خاورمیانه

دکتر آلواش ویژگی‌های تالاب‌های عراق را به این صورت تشریح می‌کند: «تالاب‌های این منطقه به واقع یکی از برجسته‌ترین نمونه تالاب‌های نیزاری در سراسر جهان است. ارزش منحصربه‌فرد آنها نیز دقیقا ریشه در خاستگاه آنها دارد. تالاب‌های این ناحیه نه‌تنها از نظر تاریخی غنی است، بلکه اهمیت اقتصادی و اجتماعی زیادی هم برای مردم محلی دارد.

اول از همه باید به این نکته اشاره کرد که این تالاب‌ها بزرگ‌ترین تالاب‌های آب شیرین در خاورمیانه هستند و در نتیجه زیستگاه بسیار مهمی نه‌تنها برای پرندگان مهاجر آبزی بلکه برای سایر پرندگان بومی منطقه و دیگر گونه‌ها محسوب می‌شوند.

دوم این‌که این تالاب‌ها از نظر تاریخی خاستگاه قوم باستانی سومر بوده و به همین دلیل از نظر تاریخی بسیار ارزشمند هستند و همین مساله می‌تواند بر اقتصاد ناشی از فعالیت‌های توریستی تاثیرگذار باشد. سومین و آخرین مورد هم این‌که قبل از خشک شدن عمدی تالاب‌های عراق در دهه 90 میلادی، قریب 500 هزار نفر در این منطقه سکونت داشتند. زندگی، سرمایه و مهم‌تر از همه اقتصاد این منطقه به تالاب‌ها وابسته بوده و هست. به‌عنوان مثال دامداری وحشی، حصیربافی، ماهیگیری، شکار پرنده‌ها، درختان نخل و خرما و کشت برنج همه ازجمله زیربناهای اقتصادی این منطقه و حواشی آن بوده است. جای خوشحالی است که از ده سال پیش تا کنون قریب ده هزار نفر از این مردم بار دیگر به این منطقه بازگشته‌اند.»

تاثیرات بلندمدت خشک شدن تالاب‌های عراق

دولت عراق خشک کردن تالاب‌ها را از زمان جنگ آغاز کرد. پس از جنگ خلیج فارس یعنی حدود سال 1991 میلادی (1370 هـ‌. ش) پروسه خشک کردن تالاب‌ها شدیدتر هم شد. در مجموع بیشتر از 16 هزار کیلومترمربع از تالاب‌ها طی این طرح طولانی و به دلایل متعدد ازجمله سدسازی، زهکشی در کانال‌ها، پمپاژ آب زیرزمینی و... خشک شد. برآوردها نشان می‌دهد حدود 500 هزار نفر از سکنه بومی این مناطق نه‌تنها آواره شدند، بلکه حتی آبی برای آشامیدن هم نداشتند.

این بحران در نهایت پناهندگی اجباری آنها را به دیگر کشورها به دنبال داشت و امروز یکی از دلایل عمده وقوع پدیده ریزگردها در کشورهای همسایه ازجمله ایران است. تخمین‌های جدید نشان داده احتمالا نزدیک به ده هزار نفر از مردم این منطقه اکنون به محدوده‌های تالابی و نواحی همجوار آنها بازگشته‌اند.

شرایط کنونی تالاب‌های عراق

آبگیری مجدد، یک امر حیاتی در این منطقه بود، چنانچه هم‌اکنون نیز بیشتر از 75 درصد محدوده دوباره آبگیری شده. پس از آن شاهد بازگشت سریع بسیاری از گونه‌های جانوری و حتی گیاهی بوده‌ایم، هرچند واقعیت‌ها و شواهد علمی نشان می‌دهد از تنوع‌ زیستی بی‌نظیر این منطقه بشدت کاسته شده و عملا برخی از گونه‌ها که در گذشته به وفور دیده می‌شدند، این روزها دیگر جزو گونه‌های نادر منطقه محسوب می‌شوند، اما شرایط قطعا تا حدودی بهتر شده. البته هنوز سختی‌های زیادی باقی مانده، بخصوص در‌باره مساله تامین آب که به دلیل اهمیت و مسائل مربوط به آن نیازمند انجام توافقات منطقه‌ای بین کشورهای عراق، ایران، ترکیه و سوریه است. البته یکی دیگر از مسائلی که نگرانی‌های زیادی در‌باره آن وجود دارد، فقدان ارتباط هیدرولیک به منظور ایجاد جریان آبی در تالاب‌های احیاء شده است. به‌واقع مجموعه‌ای از تالاب‌های مرتبط و به هم پیوسته تمام آن چیزی است که برای موفقیت طرح احیای تالاب‌های عراق لازم است. دکتر آلواش معتقد است: «تنها در این صورت شرایط مهاجرت و زیست پرندگان، پستانداران و دیگر موجودات زنده به‌عنوان عناصر حیاتی و زندگی‌بخش تالاب‌ها فراهم می‌شود. »

او می‌افزاید: «اهمیت این مساله از آنجاست که تنها یک جریان آب با سرعت مناسب می‌تواند تولید اکسیژن و کاهش شوری را به دنبال داشته باشد، در حالی که فقدان آن بخصوص در سال‌هایی با میزان بارندگی کمتر صرفا به شکل‌گیری تعدادی برکه کم‌عمق شور و فاقد اکسیژن منجر خواهد شد.»

مشارکت گسترده مردم عراق

یکی از جنبه‌های حقیقتا منحصربه‌فرد این برنامه تلاش‌های صد درصدی مردم منطقه برای آبگیری مجدد تالاب‌ها بوده است.

آلواش می‌گوید: «با این‌که از نقطه نظر علمی تلاش‌های انجام شده، برای احیای تالاب‌ها در این منطقه تا حدودی بی‌برنامه و فاقد نظم لازم بوده، اما همین دستاوردهای مثبت به واقع حاصل تلاش تحسین‌برانگیز مردم بومی و افراد محلی است. این مردم چون این تالاب‌ها را سرمنشأ زندگی دوباره خود می‌دانستند، گام بلندی هم برداشتند. آنها تالاب‌ها را احیاء کردند تا معیشت و زندگی‌شان دوباره احیاء شود.»

آنچه این بنیاد علمی، پژوهشی و تخصصی همراه دیگر ارگان‌های زیست‌محیطی و بخصوص نهادهای دولتی عراق انجام داده، همه بر این هدف استوار بوده که موفقیت آبگیری مجدد تالاب‌ها به نوعی تضمین شود. به‌عنوان مثال توجه و نظارت دائم کشت و زرع در حواشی تالاب‌ها یکی از کارهایی بود که انجام شد. اهمیت این مطلب به آن سبب است که آنچه کشاورزان در اطراف تالاب‌ها می‌کارند به هیچ وجه نباید شرایط طبیعی محیط را برهم بزند یا ناپایداری اکولوژیکی ایجاد کند.

یکی از اثرات کشت‌های ناپایدار در حواشی تالاب‌ها طبیعتا آسیب به خود محصول در بلندمدت خواهد بود. از طرف دیگر سابقه تاریخی سکونت در بین‌النهرین نشان می‌دهد مردم این ناحیه توانسته‌اند با پیروی از روش‌های سنتی به حیات خود طی سال‌ها ادامه دهند و این امر می‌تواند دوام داشته باشد، به شرط آن‌که برداشت بی‌رویه محصولات کشاورزی عملا در خلاف جهت پروسه طبیعی حرکت نکند، چراکه در غیر این صورت سودهای کوتاه‌مدت می‌تواند ارزش و کیفیت خاک را از بین ببرد و این مساله در بلندمدت تاثیر خود را نشان می‌دهد.

علاوه بر این بنیاد آموزشی و پژوهشی طبیعت عراق تمام تلاش خود را کرده تا تنوع زیستی تالاب‌ها را مورد پایش قرار دهد. راهکارهایی نیز برای بهبود جریان آب و علاوه بر آن دیگر روش‌هایی که می‌تواند امکان بقای گونه‌های بیشتری را در تالاب‌ها فراهم کند، ارائه شده است.

دکتر آلواش درباره موفقیت طرح احیای تالاب‌های عراق می‌گوید: «این تالاب‌ها به لحاظ تاریخی زادگاه تمدن‌های مدرن انسانی هستند، اما در عین حال یکی از زخم‌خورده‌ترین عرصه‌های طبیعی در جهان نیز محسوب می‌شوند. با این همه طبیعت این منطقه غنی همیشه شکوفایی دوباره را به مردم هدیه کرده و این درست مصداق این جمله معروف است که: «صبر مادر طبیعت زیاد است.»

فرناز حیدری / جام‌جم