کمیک موشن و کاربردش در ساخت انیمیشن

مدتی است تلویزیون با روایت چند مجموعه داستان مانند نورالدین عارفی و در سینما با مجموعه مستندهای «نام‌ها» به کارگردانی رضا میرکریمی قالب تازه‌ای برای بیان تصویری قصه‌ها پیدا کرده‌ است.

شیوه جدید کمیک موشن یا به عبارتی مجموعه‌ای از نقاشی‌های متعدد با موضوع واحد، نمونه‌ای برای این نوع روایت است. این بیان روایی برگرفته از کمیک استریپ یا داستان‌های مصور دنباله‌دار است که معروف‌ترین آنها ماجرای «تن‌تن و میلو» است. البته تکنیک استاپ موشن که به آن انیمیشن حرکت اشیا می‌گویند، پیشینه قدیمی‌تری دارد.

در استاپ موشن معمولا شیء یا عروسک مورد نظر را مقداری جا‌به‌جا می‌کنند و بعد از آن عکسبرداری می‌کنند و این شیوه آنقدر ادامه می‌یابد تا یک فیلم انیمیشن خلق شود.

کمیک موشن در حال حاضر در گونه دفاع مقدس بیشتر استفاده می‌شود، خصوصا در آثار تلویزیونی استفاده از کمیک موشن برای ساخت برنامه‌های مختلف بسیار مورد توجه قرار گرفته است. با وجود این باید اذعان کرد کماکان آشنایی کمی نسبت به این تکنیک تصویری روایی وجود دارد. بسیاری از انیمیشن‌های روز مثل بتمن، سوپرمن یا تن‌تن ابتدا به صورت داستان مصور بودند، اما بتدریج با استقبال مردم شکل انیمیشن (به آن صورتی که می‌شناسیم) به خود گرفته‌اند.

به گفته امیر مهران دانش آموخته دانشکده سینما تئاتر و مسئول پروژه مستند «نام‌ها»، طی سال‌های گذشته از عکس‌های پی در پی برای ساخت فیلم به صورت محدود استفاده می‌شد و الان هم در تلویزیون رواج بسیاری دارد، کمیک موشن در جهان هم هنر جدیدی است و بیشتر در سریال‌ها از آن استفاده می‌شود. نقاشی کشیدن و فیلم ساختن با این روش در نگاه اولیه به نظر سخت نیست، اما اگر در جزئیات و سختی‌های آن خرد شویم، متوجه فراز و فرودهایی می‌شویم که حتی به ذهن خطور نمی‌کند. امیر مهران درباره سختی‌های کمیک موشن عنوان می‌کند: «بزرگ‌ترین چالش این تکنیک آن است که باید به قواعد ژانر آن وفادار باشیم. این کار انیمیشن و سینمایی متحرک نیست، بلکه باید کمیک موشن باشد؛ یعنی باید بیشتر به حرکات دوربین یا گرافیک‌ها و جلوه‌های ویژه محدود شود. ما در انیمیشن می‌توانیم شخصیت‌ها را حرکت دهیم و آنها را بخندانیم، اما در این تکنیک با عکس‌هایی روبه‌رو هستیم که نقاشی شده هستند و صورت‌ها هیچ حرکتی ندارند و شاید تنها یک تصویر از یک صورت ناراحت داشته باشیم. بنابراین انتقال احساس و حرکت در کمیک موشن بسیار سخت است.»

موضوع قابل توجه در کمیک موشن هماهنگی نویسنده‌های این قالب روایی برای خلق یک تصویر و قصه واحد است که در نگاه اول شاید شبیه انیمیشن باشد، اما تفاوت‌هایی با آن دارد. امیر مهران در این‌باره توضیح می‌دهد: «تدوین این نوع کارها با تکیه بر کمیک استریپ سخت است، شاید در مرحله صداگذاری و پس از تولید شبیه انیمیشن باشد، اما در مراحل ابتدایی باید این موضوع در نظر گرفته شود که شخصیت‌ها اجازه حرکت ندارند.»

چگونه نوشتن قصه‌ها هم به دلیل نداشتن حرکت، اهمیت خاصی دارد در اینجا مهارت نویسنده برای بیان تصویری به کمکش می‌آید.

مهران ادامه می‌دهد: «نویسنده‌ها باید نمونه‌هایی از این نوع کارها را ببینند تا بدانند به چه نوع قصه‌گویی احتیاج داریم. در انیمیشن در بسیاری از قسمت‌ها به دلیل متحرک بودن، مسائل می‌تواند با سادگی بیشتری بیان شود، اما در کمیک موشن به دلیل نداشتن حرکت، بیننده چند ثانیه به عکس خیره می‌شود و در نتیجه طراحی تصویر باید ویژه باشد؛ یعنی یک فریم نقاشی را به طور کامل همراه با جزئیات باید کار کنیم.

مثلا اگر به 200 پلان احتیاج داشته باشیم به موازات آن باید به همین تعداد نقاشی داشته باشیم. هماهنگ شدن طراحان برای خلق یک فریم واحد کار سختی است.» به هر حال حسی که از طریق کمیک موشن در مخاطب ایجاد می‌شود، متفاوت با حال و هوایی است که در انیمیشن می‌بینیم و این می‌تواند یکی از وجوه تمایز انیمیشن با کمیک موشن باشد. مهران در این‌باره می‌گوید: «انرژی ما بیشتر روی طراحی، فضاسازی و حس و حال پلان‌ها صرف می‌شود و عکس انیمیشن نمی‌توانیم روی حرکت تمرکز کنیم. خلاف تصور موجود بخوبی می‌توانیم از طریق این تکنیک لحظات حسی و اکشن را منتقل کنیم و بازخوردها نیز در این خصوص مثبت بوده است.»

متحرک‌سازی در ایران معمولا احتیاج به زمان و صرف هزینه‌های بسیاری دارد و در عین حال سابقه ظهور انیمیشن در ایران به نسبت کشورهای مجاور بیشتر است. شاید کمیک موشن دریچه‌ای برای بهتر شناخته شدن نظام کلی انیمیشن ایران باشد.

مهران می‌گوید: «انیمیشن به اندازه سینما در کشورمان قدمت دارد و به هر حال درونی شدن گونه انیمیشن در ایران زمان بسیاری برده و این مساله درباره کمیک موشن به‌عنوان یکی از شاخه‌های انیمیشن هم صدق می‌کند.»

به گفته مهران، سوار بر موج تکنیک خاصی بودن در کشورمان زیاد اتفاق می‌افتد. مثلا بعد از رواج مجموعه انیمیشن شکرستان، موجی به راه افتاد تا همه انیمیشن‌ها به این روش ساخته شود. وی عنوان می‌کند: «کمیک موشن زیرمجموعه انیمیشن است و ممکن است در پی همین موج در مقطعی از این تکنیک استفاده و بعد از آن رها شود یا به تاریخ بپیوندد.

سال‌های بسیاری است که صحبت از ساخته شدن بنیاد ملی انیمیشن است تا حرکت‌ها سازمان‌یافته‌تر شوند، اما در عمل اتفاقی نیفتاده است. عکس این مساله معطوف به فعالیت بنیاد ملی بازی‌های رایانه‌ای است که در آن پیشرفت چشمگیری داشتیم.»

نکته قابل توجه این است که وقتی در کشورمان موج‌هایی از این دست راه می‌افتد، معمولا نهاد یا گروهی متولی ماندگار شدن آن نمی‌شوند و به همین دلیل ممکن است به زمان معینی محدود شود.

در حال حاضر هم کار با این تکنیک به شیوه‌ای است که تقاضا برای آن باید از سوی نهاد یا سازمان خاصی صورت بگیرد و تاکنون این تقاضاها بیشتر معطوف به ساخت کمیک موشن در حوزه دفاع مقدس بوده و بیشتر این کارها هم برای تلویزیون انجام گرفته است.

مهران ادامه می‌دهد: «امکان ساخت کمیک موشن در حوزه‌های دیگر ازجمله قصه‌های عامیانه ایرانی وجود دارد و این تکنیک تنها برای روایت دفاع مقدس نیست، اما باید سفارش‌دهنده‌ای در این خصوص وجود داشته باشد. کار کردن در این حوزه سخت است چون بودجه معینی باید برای آن تعریف شود تا به دیگر حوزه‌ها بسط پیدا کند.

شاید برای مدیران صبا و تلویزیون این تکنیک چندان شناخته شده نباشد که بخواهند بیشتر روی آن تمرکز کنند، ولی این تکنیک برای تلویزیون بسیار کاربردی است و امکان ساخت دقایق بسیاری از برنامه‌های تلویزیون با این تکنیک وجود دارد.»

مهران درباره تجهیزاتی که برای پیشبرد کمیک موشن احتیاج داریم، می‌گوید: «امکانات نرم‌افزاری ما و فنی این تکنیک در ایران موجود است، اما باید به این مرحله برسیم که امکانات فکری آن هم برای بیشتر شناخته شدن فراهم شود. دوستانی که در این زمینه فعالیت دارند باید به شیوه‌ای عمل کنند که کارشان به نحو شایسته‌ای انجام شود تا این سبک مانند بسیاری از سبک‌های دیگر مقطعی نباشد و زود از بین نرود.»

انیمیشن به دلیل متحرک بودن همواره توجه عمومی را به سمت خود جلب می‌کند، اما کمیک موشن به دلیل نداشتن حرکت باید آن قدر جذاب و تصویری باشد که مخاطب ناخودآگاه به سمت آن کشیده شود. علاوه بر آن کار در کمیک موشن گزیده‌گویی به این معنی رایج است که هر تصویر آن چکیده‌ای از مهم‌ترین بخش‌هایی است که باید به مخاطب گفته شود و البته در این میان تصمیم‌گیری درخصوص این‌که چه تصاویری باید به مخاطب منتقل شود اهمیت خاصی دارد. به هر حال آگاهی مدیران نسبت به این تکنیک تصویری و ظرفیت‌های آن، شرط اول بسط و گسترش آن میان مردم، کودکان و نوجوانان است. (نسرین بختیاری/ ضمیمه قاب کوچک)