از سوی دیگر، اینترنت و فناوریهای به روز آن نیز موجود است و اخیرا نیز از رایانهها تغییر مکان داده و به گوشیهای همراه انتقال یافته است. گوشیهای مدل بالا و گرانقیمتی که مجهز به برنامه (ios) اندروید بوده و ارتباط با دنیای مجازی را منوط به زمان و مکان خاصی نمیکند، بلکه فقط تمایل و اراده کاربر برای اتصال به شبکه جهانی ارتباطات، شرط اول و آخر است. بنابراین سهولت دسترسی به دهکده ارتباطات، باعث شده است که بسیاری از افراد، بویژه جوانان، مصرفکننده این مدل از گوشیها باشند.
کافی است فقط سری بچرخانید و به اطرافتان نگاه کنید. اگر به جمع خانوادگیتان نگاه کنید، به یک مهمانی بروید، در پارکی بنشینید، به همکارتان توجه کنید و... بیشک با سرهای رو به پایینی مواجه خواهید شد که با گوشیهایشان که فقط نقش تلفن ندارد، سرگرم هستند، آنچنان که گویی حواسشان از همهکس و همه چیز پرت است.
وقتی جویای علت حواسپرتیشان شوید، میگویند عضو شبکههای اجتماعی هستند و از امکانات بینظیر آن استفاده میکنند.
اما شبکههای اجتماعی
فیسبوک، وی چت، واتزاپ، لاین، وکسر، آی ام او، تانگو و وایبر ازجمله شبکههای اجتماعی است که توجه بسیاری از مخاطبان را به خود جلب کرده است. اصل بنیادین در تمامی شبکههای مجازی، برقراری تعامل اجتماعی با طیف وسیعی از دوستان و آشنایان در سراسر دنیاست، به همین دلیل اکثریت افراد در این شبکهها عضو هستند و از خدمات آن بهرهمند میشوند.
کاربر با ساخت یک پروفایل از خود و ارسال آن به دوستان و اقوام، میتواند برای همیشه بهطور زنده و مستقیم و به صورت کاملا رایگان (روی بستر اینترنت)، براحتی و از طرق مختلف با مخاطب خود ارتباط داشته باشد. با استفاده از سرویسهایی که در این ابزارهای پیامرسان گنجانده شده است، میتوان پیامهای صوتی، تصویری و نوشتاری برای دیگران فرستاد یا آن که به صورت رودررو تماس ویدئویی و صوتی برقرار کرد. در مورد نوشتهها و عکسهای دوستان، نظر (کامنت) گذاشت یا آن که آنها را پسند (لایک) کرد و از همه مهمتر آن که به صورت انفرادی یا گروهی گفتوگو (چت) کرد.
سرویسهای پیامرسان مختلف، هر یک بهدلیل یک ویژگی مطرح مورد استفاده قرار میگیرد، مثلا تانگو برای پخش تصاویر بهترین است یا آن که وایبر و واتزاپ برای ارتباطات نوشتاری و کلامی مناسبترین است و از برخی دیگر چون وی چت که اپلیکیشنی از دیگر سرویسهاست، میتوان از مجموعه امکانات مبتنی بر چت، در یک برنامه معین بهرهمند شد.
مشکلکجاست؟
گفتوگو(چت) با دوستان و بازیهای آنلاین بیشترین موارد مصرف را در میان کاربران شبکههای اجتماعی دارد، اغراق نکردهایم اگر بگوییم مشکل از همین جا هم شروع میشود.
مزیت این برنامهها در دنیای ارتباطات امروزی و استفاده بهینه از آنها، فقط یک روی سکه است، در روی دیگر آن، حقایق تلخی پنهان است که چندان به نفع مشترکین نبوده و موجب استفاده نادرست و بطالت وقت کاربران شده است.
متاسفانه، تنهایی و نیازها در فضایی برطرف میشود که بهظاهر همه چیز از هر نوع، رنگ، کیفیت و... در آن موجود هست، اما در واقع، حقیقی و واقعی نیست. برخی از جوانان آنچنان غرق این فضاهای مجازی شدهاند که از واقعیت فاصله گرفته و در دنیایی که بواقع حبابی از خیالات خوش است، سیر و زندگی میکنند. گاهی خیالپروری و خیالپردازی بقدری در آنان پرورش یافته و تقویت میشود که این امر در تمام لایههای زندگی شخصی، خانوادگی، اجتماعی، شغلی و... آنان تاثیر میگذارد.
از سوی دیگر، شبکههای اجتماعی در این گوشیهای پیشرفته، باوجود هدفشان در انسجام روابط فامیلی و دوستانه، گاه به شیوع روابط نامشروع و غیراخلاقی دختر و پسر و گاه در زنان و مردان منجرشده؛ حقیقت دردآوری که کاربران این فضاها را دچار آسیبهای جدی کرده است.
پایینبودن سطح دانش علمی، نداشتن تبحر و مهارت کافی، فقدان قوه تجزیه و تحلیل در مواجهه با مفاهیم و اطلاعات انحرافی، برخورداری از حداقل آگاهی شخصی، دینی، عرفی، اجتماعی و... باعث شده است که برخی کاربران بویژه نوجوانان بدون هیچ تفکری و فقط به صرف اتکا به خیالات، مصرفکننده صرف باشند و به همین دلیل هم تحت تاثیر باورهای دروغین و کذب و هجمههای فرهنگی قرار گیرند.
باورهاییکه به چالش کشیده میشود
فضاهای مجازی، محل مناسبی برای به چالش کشیدن باورهای اعتقادی و مذهبی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، هویت ملی و... است. مثلا میتوان در وی چت یا وایبر تشکیل گروه داد، سپس راجع به موضوع مشخصی که در چت روم بیان میشود یا آن که در صفحه به اشتراک گذاشته میشود، با دیگر دوستان موافق یا مخالف آن عقیده و ارزش، شروع به بحث و مناظره کرد. برخی با سوءاستفاده از این فرصت، خط فکر گروه را ردیابی میکنند و سپس در جوی از اعتماد و با استناد به منابع علمی، شروع به تزریق افکار و اندیشههایی میکنند که شاید فرسنگها با باورهای دینی، فرهنگی، ملی و اجتماعی ما فاصله داشته باشند.
این واقعه در برخی شبکههای اجتماعی به کرات رخ داده است، ادمین صفحه، با هدفی خاص و از پیش برنامهریزیشده، با توسل به ترفندهای زیرکانه و غالبا با القای آزادی بیان؛ سوالات جانبدارانه، مطالب شبههناک و تفکراتی خاص را مطرح میکند، سپس با برانگیختن حس کنجکاوی در کاربرانشان سعی میکند آنان را در جهت خط فکری مورد نظر خویش سوق دهد. مثلا با تبلیغات پنهان و زیر پوستی، رها شدن از قیودات دینی و مذهبی یا ارزشهای فرهنگی و عرفی را چنان امری عادی جلوه میدهد که کاربران به مرور زمان آن را باور کرده و بیقید و شرط میپذیرند، تا آنجا که در قبال مدافعان آن تفکرات به پا خاسته و آنان را نهتنها تمسخر میکنند، بلکه عقبمانده و عصر حجری هم مینامندشان.
دوگانگیها بیداد میکند
تب فضای مجازی برخی از افراد را آنچنان میگیرد که حتی حاضر میشوند ارزشها، عقاید و باورهایی را که تا به امروز، خود را با آنها به دیگران معرفی کرده بودند زیر پا بگذارند و برخلاف آن بیندیشند و عمل کنند. اندک نیستند افرادی که در دنیای مجازی افشای نقاب کردهاند. مثلا خانمی را که تا به دیروز مقید به حجاب بوده اکنون بیحجاب و بیقید و بند میبینید.
حتی برخی از افراد کلکسیونی از نقابها دارند و در هریک از شبکههای اجتماعی بر حسب شرایط، نقابی متفاوت بر چهره میزنند.
تضاد و دوگانگی شخصیت، حقیقت تلخی از فضاهای مجازی است که آتش آن بیش از همه دامن کاربرش را میگیرد و زبانههای این آتش نیز اطرافیان را میسوزاند و بذر نفرت و بددلی در دلشان میکارد.
چهرههای متفاوت در فضاهای مجازی مختلف، گاهی آنچنان از واقعیت به دور هستند که مخاطبان آشنای کاربر، از حیرت، انگشت به دهان میگیرند و گوشه لبی میگزند؛ چون هرگز گمان نمیبردند که فلان دوست یا آشنایانشان، 360 درجه تغییر عقیده دهد و اینچنین رفتارهای دوگانهای داشته باشد. اینگونه است که با مشاهده این تضادها، بلاتکلیف میمانند و نمیدانند در مواجهه با آنان، با کدامیک از نقابها روبهرو شوند. اینجاست که فوران حس کنجکاوی و رصد پروفایل دوستان کار دستشان میدهد و آنان را دچار خطای تعمیم یا بدبینی میکند. بیاعتمادی آنقدر درونشان ریشه میدواند که ممکن است همه را به یک چشم ببینند و دور گمان خوب و پسندیده را خط قرمز بکشند.
متمدن بودن، به هر قیمتی؟!
دنیای مجازی، شهرفرنگی است. این فضا، آلبوم شخصی برخی از دختران و زنان ایرانی محسوب میشود. کلکسیونی الوان از عکسهای نیمهعریان و تحریکآمیز، ژستهای اغواگرانه و پوششهای به دور از عفت و شأن زنانه که نجابت و قداست والای زن را زیر سوال میبرد و او را به کالای تبلیغاتیای تبدیل میکند که هر لحظهای میتواند در دسترس ناپاک دلالان بوده و مورد سوءاستفاده قرار گیرد.
از سوی دیگر، مردان نیز، نهتنها به چگونگی حضور محارم خود در این فضاها بیتفاوت هستند و اجازه میدهند که عکس محارمشان اشاعه شود یا هر غریبهای حق گفتوگو با آنان را داشته باشد، بلکه بیهیچ تعصب و نگرانی، خود نیز یکی از مبلغان میشوند و براحتی اطلاعات و عکسهای کاملا شخصی و محرمانه محارم خود (مادر، خواهر یا همسر) را به اشتراک میگذارند و دیگران را نیز شریک خصوصیترین بخش زندگیشان میکنند.
حریمهایی که شکستهمیشود
نکته مهم دیگر اینکه برای ورود به دنیای مجازی افراد، تابلوی ورود ممنوعی وجود ندارد، چراغها همیشه سبز است و براحتی مجوز ورود رایگان به همگان صادر شده و پذیرش افراد الزامی است.
به دیگر سخن، حریم خصوصی و محرمانهبودن گزینه خاموش فضاهای مجازی است. با به اشتراک گذاشتن مطالب، تصاویر فردی و خانوادگی و... خصوصی بودن معنای خاص خود را از دست میدهد، خط قرمزها و مرزهای شخصی شکسته میشود و در نهایت حریمشکنیها اوج میگیرد و مشکلات متعددی را به وجود میآورد.
حرمتشکنی و حذف حریم در زندگی مشترک عواقب خطرناکتری دارد. چه بسا، اندک نیستند افرادی که با وجود همسر و بچه، در فضاهای مجازی (مثل وی چت یا فیسبوک) گشت میزنند و با انتخاب نامحرمان غریبه و آشنا، ساعتهای متمادی به گفتوگو مینشینند و راجع به مسائلی که شاید با همسرشان هم صحبت نکرده باشند گپ میزنند، لطیفههای جنسی و غیراخلاقی تعریف کرده و گاه شوخیهایی را که چندان هم باب مزاج انسانیت نیست ارزانی یکدیگر میکنند. لذت نمادین این فضا بهقدری قدرتمند و نافذ است که فرد را غرق آدمهای خیالی واقعنما میکند تا آنجا که گاهی همسر و خانواده فراموش میشوند.
سردی عاطفه، تنوعطلبی، طمع، زیادهخواهی و قیاسهای اشتباه از بیخ و بن ممکن است برخی از متاهلین را از دامن تعهد دور کند و در سرابی واهی از خواستههای نامعقول به پیش ببرد. کم نشنیدهایم که چه زندگیهایی، به دلیل خیانت یا هوسهای زودگذر یکی از زوجین بر باد رفته است.
از سوی دیگر، سودجویان و کلاهبرداران اینترنتی، فضای شبکههای اجتماعی را مکانی برای جولان و دستیابی به اهداف شوم خویش قرار دادهاند. آنان همیشه در انتظار فرصتی هستند که طعمههای خود را به چنگال بگیرند تا بتوانند پلیدیهای درون خود را با قربانیهای خاموششان به منصه ظهور برسانند. بیتردید اندک نشنیدهاید از دختران و پسران فریب خوردهای که با سودای رفتن به آن طرف آب، چگونه در دام تجارت و باندهای آدمفروشی افتادهاند، یا آن که با استفاده از برنامههای پیشرفته رایانهای چون فتوشاپ، در اطلاعات شخصی افراد، بالاخص جوانان، دخل و تصرف کرده و در نهایت دودمان زندگی شخصی، خانوادگی، اجتماعی، شغلی و... کسانی را
بر باد دادهاند.
با شکستن حریم گاهی خیلی زود دیر میشود، آنقدر دیر که هرگز نمیتوان جبران مافات کرد و مانع خسارات جانی، مالی، اجتماعی و خانوادگی شد.
اعتیاد اینترنتی
روابط آزاد، مصاحبت با دوستان مجازی(چت) و رد و بدل کردن صحبتهای روزمره و جذاب، به اشتراک گذاشتن لطیفههای خندهدار و گاه مستهجن یا تصاویر و فیلمهای تحریکآمیز، کنجکاوی بسیار و ارضای این حس با چککردن پروفایلهای افراد آشنا و غریبه و... آنچنان کاربر را وابسته به فضای مجازی میکند که ممکن است هیچگاه مواد مخدر و روانگردانها همچنین قدرتی نداشته باشند.
اعتیاد مجازی در نوع خود بسیار خطرناک و آسیبزاست و قادر است معتادش را تا ورطه نابودی به پیش ببرد. کاهش انگیزه، خستگی، کسالت و رخوت روح، سرخوردگی، احساس تنهایی، تمایل به گوشهگیری و غوطهورشدن در آن، اختلال در کارکردهای روزانه، از دست دادن شغل یا کاهش میزان بهرهوری شغلی، پرهیز از ارتباطات اجتماعی، تمایل نداشتن به همنشینی با خانواده، جدایی عاطفی، پرورش یا تقویت رذایل اخلاقی و نداشتن تعهد و مسئولیتپذیری نسبت به خود و دیگران از نشانههای این اعتیاد موذی و خانمان برانداز است.
پیشرفت علم و ابداع فناوریهای نوین همگی در جهت رفاه و آسودگی زندگی بشری است. شبکههای اجتماعی نیز یکی از آن فناوری های بهروز است که بیتردید استفاده درست از آنها، نهتنها عاری از عیب است، بلکه محسناتی بسیار دارد. گرچه در این نوشتار بر مضرات این فضا اشاره شد، اما بیان این مطلب خالی از لطف نیست که بگوییم دنیای مجازی و فضاهای وابسته به آن، میتواند موجب افزایش سطح علمی و فرهنگی افراد شده و حتی صحنهای برای تبادل اندیشههای سازنده و مفید فراهم آورد. البته کسب این مهم، به چگونگی حضور مناسب کاربر در این فضاهای مجازی بستگی تام دارد. اگر کاربر هدف بهرهوری و کسب آگاهی و اطلاعات داشته باشد، شبکههای اجتماعی همچون دیگر فناوریهای اطلاعرسانی نهتنها مفید بوده، بلکه در موفقیت زندگی فردی، اجتماعی و خانوادگی نقش بسزایی خواهد داشت.
فضای بهظاهر آلوده شبکههای اجتماعی، نیاز به پاکسازی و پالایش دارد و زمینه این تطهیر نیز از اراده راسخ تکتک کاربران این محیط نشأت میگیرد. اگر ما قصد استفاده درست از این فناوری را داشته باشیم، قطعا به گونهای گزینشی دوست انتخاب میکنیم، با حفظ حریم، ارتباطات سالم خود را افزایش میدهیم، با افراد مورد تائید و گاهی سرشناس تبادل فکر و اندیشه میکنیم، صفحات مناسب پسند میکنیم و مطالب آموزنده و سازنده را به اشتراک میگذاریم؛ حیا و غیرت خود را حتی به بهای گران نمیفروشیم؛ به جای اتلاف وقت در این فضا، با برنامهریزی پیش میرویم و از امکانات آن به گونهای هدفمند استفاده میکنیم و در یک کلام از این فناوری مدرن و گریزناپذیر برای ارتقای سواد و فهم و دانش خود به منظور رسیدن به زندگی آرامتر، موفقتر و انسانیتر کمک میگیریم.
مدیریت زمان برای همیشه فراموش میشود
در فضاهای مجازی طلای گرانبهای زمان، به قیمت ارزان و نازلی به فروش میرسد. کاربران دنیای مجازی، با پیوستن به شبکه اینترنتی و با باز کردن یک صفحه، میتوانند به طور زنجیروار و بدون هیچ تلاشی به صفحات دیگر وصل شوند، دوستیابی کنند، گروه تشکیل دهند و با دوستان خود به گپ و گفتوگو بنشینند (مثل ویچت و وایبر)، فیلم و موسیقیهای رایگان دانلود کنند، بازیهای آنلاین را با رقبای مختلف از اقصی نقاط جهان انجام دهند و... گشتوگذار در دنیای مجازی، چنان شعف و لذتی به همراه خود دارد که گذر زمان را برای مخاطبش بیمعنا و مفهوم میکند. به طور خلاصه میتوان گفت بیبرنامگی و بیهدف بودن از شایعترین علائم گرفتاری به این فضاست.
رفتارهای خطرناک نمایان میشود
روانشناسان معتقدند استفاده افراطی و بیحد و مرز از دنیای مجازی، اثرات منفی و جبرانناپذیری بر جسم و روان افراد دارد. مشکلات سوءهاضمه، اختلالات هورمونی، سردردهای عصبی، مشغولیت ذهنی و تشویش افکار، افسردگی، انزواطلبی، کاهش اعتماد به نفس، سوءظن، بدبینی نسبت به قد، وزن، اندام و ظاهر، ابراز نارضایتی از خویشتن، رفتار بدون تفکر، پرخاشگری، هیجانطلبی، گرایشهای جنسی نامتعارف، تنوعطلبی و زیادهخواهیهای متوقعانه از مهمترین خطرات و آسیبهای جدی قابل بیان در استفاده بدون فکر و هدف از شبکههای اجتماعی است.
اندر مصائب شبکههای اجتماعی
همیشه جوانترها پیشتاز هستند تا از امکانات نوینی که هر روز پیشرفتهتر از دیروز میشود، استفاده کنند. ارتباطات مجازی در گوشیهای اندرویدی برای بسیاری از والدین ناآگاه تعریف مشخصی ندارد و حتی برای برخی از همسران که کنار گوش هم به یک دنیای بزرگ قدم میگذارند، ممکن است خطرناک و تهدیدآمیز باشد.
آیا میدانید استفاده نابجا و اشتباه از شبکههای اجتماعی چه آسیبهایی را در پی دارد؟!
دوستان واقعی یا پوستینی از دوست، مسأله این است
دوستیابی در فضاهای مجازی، داستانی شنیدنی دارد. امکانات گسترده و پیشرفته فناوریهای نوین، به افراد این اجازه را داده است که با وصلشدن به شبکه اجتماعی، بتوانند با تمامی دوستان و آشنایان خود، چه در داخل و چه خارج از کشور، ارتباط برقرار کنند.
در این فضا بههیچوجه محدودیت جغرافیایی مطرح نیست. البته با وجود ارتباط با آشنایان، میتوان با غریبههای ناآشنا نیز دوستی کرد و به گفتوگو نشست. مثلا برنامه وی چت (که اکنون فیلتر شده) به گونهای برنامهریزی شده است که کاربر میتواند تا شعاع هزار کیلومتری خود را، برای یافتن دوستان جدید جستجو کند یا آن که با لرزندان گوشی (برنامهSHAK )، کسانی را که در همان لحظه با موبایل خود حرکتی مشابه حرکت کاربر را داشتهاند، به او معرفی میکند تا امکان دوستیابی راحتتر شود، فاصله این دوستان میتواند نزدیک یا فرسنگها دور از کاربر متقاضی باشد. برای استفاده از این امکانات فقط کافی است کاربر در هر جایی که مایل است اندروید موبایل خود را فعال کند و پیغام دوستی خود را که معمولا با متن آشنایی چون «سلام»، «خوبی؟» و... است به دیگر کاربر آنلاین حاضر در آن لحظه بفرستد، در صورت دریافت پیام از جانب آن غریبه و گپی کوتاه و در صورت پذیرش و موافقت هر دو طرف، میتوان به فهرست دوستان اضافه شد و ارتباط دوستی را در این فضا ادامه داد یا آن که فراتر از این حد رفت و به ارتباطهای خارج از این محدوده نیز رساند.
دوستیابی در دیگر فضاهای مجازی هم به این شکل است، اما گاهی افراط یا احیانا زیادهروی در استفاده غلط از امکانات، میتواند کاربر را در مسیرهایی که احتمالا در نهایت مقصدی جز ترکستان نخواهد داشت، سوق دهد.
جالب است بدانید در آغازین صفحه فیسبوک، این شبکه اجتماعی با این پیغام «فیسبوک به شما کمک میکند تا با آشنایانتان در پیوند باشید»، کاربرانش را دعوت به عضویت میکند.
متاسفانه حتی این دعوت هدفمند نیز، برای کاربران ایرانی مقیم فیسبوک معنا و مفهوم ندارد.
فضاهای مجازی بخشی از حریم شخصی افراد است، اما در کمال ناباوری، درِ این خانه محرمانه و شخصی برخی از کاربران، به روی همه باز است و پیغامهای دوستی هر فردی از هر رنگ و نژاد، محرم و نامحرم، دوست و دشمن، با هر عقیده و باوری و... بیبرو برگرد پذیرفته میشود. دوستان بیشتر طیفی متفاوت از غریبههای ناآشنا هستند تا آشنایان نزدیک و صمیمی. غالبا دوستان مجازی مغلطهای از دختران و پسران، مردان و زنان، همسال و غیرهمسال، متاهل و مجرد و... هستند. به دیگر سخن ملاک اصولی و معیاری مشخص برای سنجش و انتخاب دوست وجود ندارد، همه کس میتواند دوست محسوب شود. تعدد دوستان برخی از پروفایلها بهقدری است که خود کاربر هم سردرگم میشود و نمیداند با انبوه دوستان خود چه کند! مثلا در فیسبوک اندک نیستند کاربرانی که 1203 نفر یا 4390 دوست داشته باشند.
اما براستی اینان دوست حقیقی هستند؟! معنای حقیقی دوست و دوستیابی چیست؟ ویژگیهای دوست خوب چیست؟ آیا هر کسی شایسته دوستی است؟ و...
ناگفته نماند بدون تردید میشود بسیاری دوست خوب از این طریق پیدا کرد و از فضایل او بهره گرفت. هیچ کس نمیتواند منکر ظرفیت این شبکهها برای زندگی مدرن امروزی بشود، اما مشکل زمانی است که گاهی از مخاطرات سرکشیدن غریبهها در زندگی خصوصیمان غفلت میکنیم و این چنین است که در این فضاهای مجازی برخی از افراد فریب دوستان مجازی را میخورند و سر از ناکجاآباد درمیآورند. (ضمیمه چاردیواری)
نسرین صفری - روانشناس بالینی
سید رضا صدرالحسینی در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
دانشیار حقوق بینالملل دانشگاه تهران در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
یک پژوهشگر روابط بینالملل در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در گفتوگو با امین شفیعی، دبیر جشنواره «امضای کری تضمین است» بررسی شد