تاخت‌وتاز اروپایی‌ها در بوشهر و بندر‌عباس

بریتانیا در شهرها و بنادری که اهمیت خاصی کنسولگری تاسیس کرد‌ه بود. همزمان با تاسیس کنسولگری در شهرهای مهم ایران به منظور پیشبرد اهداف خود در جنوب و در منطقه خلیج‌فارس نیز اقدام به تاسیس کنسولگری کرد که از آن میان کنسولگری بوشهر و بندرعباس از اهمیت زیادی برخوردار بود. ایران در جوار خلیج‌فارس و دریای عمان است تا جایی که لرد کرزن نام بندر عباس را با تاریخ بازرگانی بریتانیا در ایران پیوند داده و بندر عباس را برای بازرگانی هند بندر مهمی قلمداد کرد.

سال 1900 م ‌/‌1318 ق روس‌ها درصدد ساخت یک پایگاه دریایی در بندر عباس می آیند و اولین کشتی روسی موسوم به ژیلیاک در بندرعباس پهلو می‌گیرد. این مساله حساسیت انگلیس را نسبت به این بندر افزایش می‌دهد. به دنبال تلاش‌های روسیه برای ایجاد پایگاه دریایی در بندرعباس، سیاستمداران انگلیس نیز چنین هدفی را ضروری دیدند و بندرعباس را بهترین مکان برای این منظور در نظر گرفتند. موقعیت ویژه جغرافیایی، بندرعباس را از نقطه نظر سیاسی و نظامی در درجه بالایی از اعتبار در بین کشورهای اروپایی بخصوص بریتانیا قرار داد و از این پس بندرعباس در سیاست انگلستان نقشی مهم بر‌عهده گرفت و تلاششان را برای تاسیس کنسولگری در همین سال آغاز کردند. با تاسیس کنسولگری، نفوذ انگلستان در منطقه افزایش یافت و در بسیاری از حوادث منطقه مستقیما دخالت کرد. کنسولگری بریتانیا در بندرعباس طی جنگ جهانی اول نقشی فعال در دفاع از مواضع بریتانیا و متفقین داشت تا جایی که شروع حرکت نیروهای متفقین برای کمک به روسیه از بندرعباس بود.

تاسیس پلیس جنوب (South Persia Rifles (r. p. s

تابستان سال 1916 م‌/‌1337 ق نمایندگان سیاسی انگلستان و روسیه در تهران به بهانه حفظ نظم و امنیت و نیز مقابله با خطر عمال آلمانی ـ عثمانی در ایران، دولت وثوق‌الدوله را زیر فشار گذاشتند تا با افزایش تعداد افراد بریگاد قزاق ایران در شمال کشور تا 11 هزار نفر موافقت کند. به این ترتیب، سازمان بریگاد قزاق سابق به نام پلیس شمال به فرماندهی ژنرال بارون مایدل روسی شکل گرفت. در جنوب ایران هم سازمانی نظامی به نام پلیس جنوب که تعداد نفرات آن بستگی به نظر فرماندهان انگلیسی داشت، ایجاد شد. سازمان این نیروی تازه انگلیسی «تفنگداران جنوب ایران» (South Persia Rifles) نام داشت. (اسدی، 1384: 123) این قرارداد، بهمن 1294 ش‌/‌1916 م به این شرح انجام گرفت: «قرار‌داد فرمانفرما با «فن اتر» و «مارلینگ» وزرای مختار روسیه و بریتانیا به امضا رسید. به موجب این قرارداد قوای قزاق به 11 هزار افزایش یافت و انگلستان نیز تفنگدار جنوب ایران موسوم به اس. پی آر را تشکیل داد. (قطبی، 1370: 12) بریتانیا با افزایش نیروهای روسی و نفوذ آنها در شمال ایران، درصدد تشکیل نیروی مشابه در جنوب و منطقه تحت نفوذ خود بود. کنسولگری‌های انگلستان و بخصوص بندرعباس با مخابره گزارش‌های جهتدار از نبود امنیت در بندرعباس، این ذهنیت را به وجود آورد که ایران قادر به اعاده نظم و امنیت در این منطقه نیست و بریتانیا از این فرصت استفاده کرد و اساس تشکیل پلیس جنوب از همین گزارش‌ها گذاشته می‌شود.

فرمانده لشکر سرپرسی سایکس، شانزدهم مارس 1916 م‌/‌ یازدهم جمادی‌الاول 1334 ق، برای ایجاد یک نیروی نظامی در جنوب ایران به بندرعباس آمد ـ که بعدها پلیس جنوب نامیده شدند ـ تا جای ژاندارمری جنوب ایران را پر کند. وی توسط تمام طبقات، مورد خوشامدگویی قرار گرفت. (Administration Reports,1986,V 7: 18) سایکس به همراه چهار افسر انگلیسی، سه افسر و 20 درجه‌دار هندی با یک نیروی محافظ شخصی مرکب از 25 سوار از نیروی مرکزی هند و دو توپ قدیمی سرپر، وارد بندرعباس شد و از سوی احمدخان دریابیگی، حکمران کل بنادر و شجاع نظام نایب‌الحکومه بندرعباس مورد استقبال گرم قرار گرفت. (انوری، 1390: 246) اعزام سایکس به ایران ارتباط چندانی به «خطر آلمان‌ها» نداشت و هدف از آن چنان‌که خودش می‌گوید تشکیل نیرویی «برای اعاده نظم و قانون برای دولت ایران و انگلیس بود. » (مجد، 1390: 254) نظمی که خود متفقین عامل بر هم زننده آن بودند. نیروهای انگلیسی در مارس 1916 در بندرعباس پیاده شدند. نامنویسی برای استخدام تفنگداران بلافاصله شروع شد و 53 نفر ثبت‌نام کردند. (مجد، 1390: 252-251) تصمیم به این گرفته شد که استانداری سلامت و بهداشت با سختگیری بیشتری انجام شود، اما نتیجه آن بسیار ناامید‌کننده بود؛ تعداد کمی استخدام نیرو صورت پذیرفت. (همان منبع، 18)

روستای نای‌بند در دو مایلی شرق بندرعباس برای محل اقامت و تعلیم سپاهیان و نیروهای انگلیسی انتخاب گردید. آنها برای سهولت وارد کردن آذوقه و ادوات جنگی در جریان جنگ جهانی، اقدام به احداث اسکله‌ای نیز در محل مزبور کردند. با استقرار در نای‌بند، کار استخدام افراد محلی برای پلیس جنوب آغاز گردید. پس از حدود یک ماه، قریب 300 نفر نام‌نویسی کردند؛ نخستین گروهی که از سربازان شکل گرفت، تحت عنوان «هنگ احمدشاهی» معروف شدند. (انوری، 1390: 246) به نظر سایکس باید از نیروهای محلی که پیشتر به استخدام درآمده بودند همچون هسته مرکزی این نیرو سود جوید و به آرامی منطقه فعالیت خود را به کرمان و سرانجام بندرعباس گسترش دهد. (اولسون، 1380: 275) سایکس و نیروهایش هفدهم می 1916 از بندرعباس خارج شد و در اوایل ژوئن به کرمان رسیدند و بلافاصله بعد از ورودشان به کرمان سرهنگ دوم جی. ال. فران دست به کار تشکیل نیروی تفنگداران جنوب ایران شد. نیروی سوم برهمن (از نیروهای انگلیسی مستقر در ایران و خلیج‌فارس) از شش گروه تشکیل شده بود و دو گروهان از این نیروها در هجدهم نوامبر 1918 در بندرعباس بودند. (مابرلی، 1369: 597)

نیروهای بریتانیا در بندرعباس به صورت متناوب در طول جنگ افزایش پیدا می‌کردند. ایالت فرماندهی هند در چهارم ژوئن 1918 به سرپرسی سایکس اطلاع داد که مسئولیت جنوب ایران به فرماندهی کل قوای هند تفویض شده است. در همین تلگراف آمده بود: پیشنهاد شده است که، دو اسواران سواره حدود 500 پیاده بی درنگ از طریق بندرعباس برای تقویت نیروهایش اعزام گردد. در نتیجه تصمیم گرفته شد از نیروهای سواره نظام سبک بیست و ششم یک اسواران دیگر، آتشبار کوهستانی سی و پنجم، ستاد و دیگر پیاده نظام‌های صد و بیستم، 200 نفر برای خدمت در نیروی 16 راجپوت و سه بخش از آمبولانس صحرایی هند، از طریق هندوستان به بندرعباس اعزام گردد. علاوه بر این قرار شده بود سه گروهان از نیروهای سوم برهمن نیز از مسقط به بندرعباس اعزام گردد. (مابرلی، 1369: 406-407)

با تشکیل پلیس جنوب و ورود سرپرسی سایکس به بندرعباس، این بندر به بندری کاملا نظامی تبدیل شد. این نیرو با هدف حفاظت از منافع انگلستان و اعاده امنیت در جنوب تشکیل شد، اما جز خسارت و آسیب و زیان برای مردم جنوب و بندرعباس دستاورد دیگری در پی نداشت. مردم بندرعباس بیشترین صدمه را دیدند. نیروهای پلیس جنوب سال 1336 ق در بین راه بندرعباس تا سیرجان، تمام وسایل حمل و نقل را برای حمل مهمات نظامی گرفتند و موجب شکایت تجار شدند. گاهی اوقات بسیاری از کاروان‌های تجارتی، بدون دلیل موجه و قانع‌کننده و تنها با احتمال همکاری تجار با آلمان‌ها، توسط قوای پلیس جنوب توقیف شده و مدت‌ها در توقیف می‌ماندند. (اسناد وزارت خارجه، سند شماره 80-14-48-1336) امنیتی که سرپرسی سایکس و انگلستان ادعای آن را داشتند تنها شامل حفاظت از منافع اقتصادی خود و اتباعشان بود. سایکس قبل از ترک بندرعباس، کنفدراسیون قبایل خمسه را مجهز به سلاح کرد تا علیه قبایل مخالف مورد سوء‌استفاده قرار گیرند. (رایت، 1361: 270)

تفنگداران جنوب در بندرعباس طی سال‌های حضور خود در بندر، اصلی‌ترین فروشندگان ارزهای خارجی بودند و باعث افزایش قیمت ارز خارجی می‌شدند. این عمل باعث نایاب‌شدن ارز در بندرعباس می‌شد. «پلیس جنوب اصلی‌ترین مشتریان منطقه از دیدگاه کنسولگری انگلستان بودند، البته دستمزد آنها بالا بود.» (Administration Reports,1986,V 8: 18)

آنها تجارت منطقه را در انحصار خود درآورده بودند. اسناد وزارت خارجه حکایت از آن دارد که پلیس جنوب راه‌های تجاری منطقه را ناامن کرده بودند و در جاده‌ها با ایجاد ناامنی مقاصد خود را پیش می‌بردند. سندی از وزارت امورخارجه مورخ نهم رجب 1336 ق نمره 3‌/‌1139، تلگراف از شیراز، «در بندرعباس 500 نفر هندی که از سابق آمدند، هستند، آنها مشغول تکمیل تشکیلات قشون جنوب هستند و مهمات زیادی می‌آورند. از بندرعباس تا سیرجان هم، همه جا پست گذاشتند. راه‌ها برای کاروان تجارتی مخوف است و تمام وسایل حمل و نقل را هم برای حمل مهمات نظامی گرفته‌اند و مایه شکایت تجار شده‌اند. مذاکرات با آنها نتیجه نمی‌دهد.» (سند وزارت خارجه، سند شماره 80-14-48-1336 ق) اسناد فراوانی از قتل و غارت روستاییان، حرکات سوء و غارتگری پلیس جنوب وجود دارد. در سندی از وزارت امورخارجه به اداره انگلیس مورخ 1918 م‌/‌1336، راجع به حرکات سوء غارتگری قشون موسوم به پلیس جنوب واصل و مراتب به سفارت اعلام و قرار شد در این موضوع اقدامات به عمل بیاورند. (قطبی، 1370: 255)

به همین دلیل بعد از خروج نیروهای جنوب در سال 1921 م ‌/‌1339 ق، تجارت بندرعباس مختل شد. انحلال آنها باعث تضعیف بنیه کسانی شد که قبلا با آنها معامله داشتند. تجار برای خرید کالاهای خود مجبور شدند ارزهای خارجی را با قیمت بالا بخرند و در همان حال به این خطر احتمال کاهش ارزش ارز نمی‌توانند آن را سپرده‌گذاری کنند نتیجه این وضع ورشکستگی‌های فراوانی را در پی داشت. ) (Administration Reports,1986,V 8:18

پلیس جنوب در بندرعباس جز ناامنی و اغتشاش دستاورد دیگری در پی نداشت و با انحلال آن در 1921 موجی از شادی در بندرعباس به وجود آمد. بعد از انحلال تفنگداران جنوب، از سوی سدیدالسلطنه، یک مهمانی برگزار شد که نماینده دولت میرزا عبدالحسین‌خان، حاکم بندرعباس، در آن شرکت کردند و اکثر مقامات نیز در آن حاضر بودند و سخنرانی‌های ضد بریتانیا ایراد شد. (همان منبع، 18)

مردم و حکام بندرعباس از رفتن نیروهای پلیس جنوب خوشحال بودند، این انحلال باعث ایجاد شایعه رد قدرت و عقب‌نشینی بریتانیا از ایران شد که در ایران علی‌الخصوص در روزنامه‌ها منتشره در شیراز یک نوع جسارت در میان عناصر تندرو و ضد بریتانیایی شده بود. کنسول انگلیس فگن در سال 1921 معتقد است که این تنها یک چشمپوشی از منفعت است و نه عقب‌نشینی در مقابل یک تهدید. (همان منبع، 16) نیروهای پلیس جنوب در راستای اهداف بریتانیا در جنوب تشکیل شد و توانست در مدت حضور خود در بندرعباس این بندر و تمام امکانات آن را در اختیار نیروهای متفقین قرار دهد و موجبات نارضایتی مردم را فراهم کند.

* این مقاله در همایش ایران ، خلیج فارس و جنگ جهانی اول ارائه شد .متن کامل آن را در سایت ayam.jamejamonlin.ir بخوانید.

عزت طهماسبی فر / کارشناس مطالعات خلیج فارس