عزتمداری در اقتصاد مقاومتی

استقلال اقتصادی و وابسته نبودن به دیگران، از مسائل مهم فعالیت سالم اقتصادی است و از اصول خدشه‌ناپذیر تعاملات اقتصادی در فرهنگ اسلامی شمرده می‌شود. معنای این سخن نداشتن ارتباط با دیگر افراد و جوامع نیست؛ بلکه ضمن داشتن داد و ستد با سایر افراد و جوامع باید استقلال فرد و جامعه حفظ شود و راه نفوذ و سلطه‌های گوناگون دیگران؛ بویژه بیگانگان بر آنان ـ که بر مبنای قاعده «نفی سبیل»1 حرام و ممنوع است ـ از راه سلطه اقتصادی باز نشود. شاید به همین جهت بوده که امیر مومنان(ع)‌ پیوسته به امت هشدار می‌داد که حتی در خوراک و پوشاک بسان بیگانگان نباشند تا استقلال‌شان را از دست ندهند و خوار نشوند.2 بر پایه خودکفایی و عدم وابستگی اقتصادی، راهکار تلاش حداکثری3 و پرهیز از تنبلی و سربار مردم نبودن4 به عرصه زندگی راه می‌یابد و بی‌نیازی فرد و جامعه را در پی خواهد داشت.

در برابر استقلال اقتصادی، وابستگی اقتصادی جای دارد که تاثیر منفی آن در شخصیت آدمی به حدی است که عقل و نقل معتبر آن را روا نمی‌دارند. براساس منابع روایی، خدای بزرگ، جز در موارد ضرورت راضی نیست که آدمی، حتی به بیت‌المال وابسته باشد و از آن ارتزاق کند؛ به نقل از امیر‌مومنان(ع)‌، خدا به داوود(ع)‌ وحی فرمود: تو بنده خوبی هستی در صورتی که از بیت‌المال ارتزاق نکنی و با دستت چیزی بسازی. حضرت داوود(ع)‌ در پی 40 روز تلاش، زمینه نرم شدن آهن و بهره‌گیری از آن را فراهم کرد و با کمک الهی توانست هر روز زرهی بسازد و به مبلغ زیادی بفروشد و از بیت‌المال بی‌نیاز شود5؛ چنان که امام باقر(ع) با رفتار خود در برابر وابستگی اقتصادی موضع گرفت. در روایت صحیحی6که از آن حضرت نقل شده، ایشان در حال تلاش و کسب و کار بود که محمد بن‌ منکدر7 او را مشاهده کرد و گفت: اگر اکنون اجل تو فرا رسد، چه جوابی داری؟ امام(ع) پاسخ داد: من در این حال به اطاعت خدا مشغولم؛ زیرا از این راه، نیاز خود و خانواده‌ام را تامین می‌کنم و از تو و مردم بی‌نیاز می‌شوم8. در این دو مورد راهکار تلاش حداکثری مبتنی بر راهبرد خودکفایی به وضوح مشاهده می‌شود که ترویج فرهنگ‌ متعالی عزت‌مداری و ذلت‌ستیزی را نیز با خود دارد و در آموزه‌های دینی درباره این راهبرد و راهکارهای مبتنی بر آن، مطالب فراوانی است.

به دیگر سخن: تاکید یاد شده امیر مومنان(ع) بر پرهیز از همسانی با بیگانگان در خوراک و پوشاک و عمل یاد شده امام باقر(ع) و حضرت داوود(ع)، بازگو‌کننده این نکته است که خودکفایی و استقلال اقتصادی یکی از راهبردهای اقتصاد مقاومتی است که با راهکارهایش فرهنگ‌ عزتمداری را در پی دارد؛ چراکه این همسانی صرف‌نظر از وابستگی تدریجی اقتصادی، تاثیر‌پذیری فرهنگی را به همراه خواهد داشت و این نکته‌ای است که می‌توان آن را از بسیاری آموزه‌های دیگر به دست آورد برای نمونه:

در همین منابع تعبیرهایی مانند بی‌نیازی از مردم، آبرومندی، دوستی خدا، پاداش جهاد در راه خدا و روشن‌چهر‌گی در قیامت، راز استقلال اقتصادی دانسته شده و از سوی دیگر عنوان‌های بی‌اعتباری نزد مردم، خواری، تحقیر، عدم موفقیت در کارها، از اسرار وابستگی اقتصادی شمرده شده و هریک از اینها را می‌توان به عنوان اصل و راهکاری در نگاهداشت فرهنگ دینی در سایه استقلال اقتصادی و آمیخته با آن دانست و در اینجا به برخی از این آموزه‌ها اشاره می‌شود:

پیامبر (صلی‌الله علیه‌وآله) بر خودکفایی و بی‌نیازی از دیگران تاکید کرده و برای کار و تلاشی که بر این مبنا و انگیزه باشد، وعده داده است که در قیامت با چهره‌ای روشن به دیدار خدا خواهد رفت.9 به گفته امام باقر(ع)، نبود وابستگی اقتصادی به دیگری سبب می‌شود چهره‌ شخص در قیامت مانند روشنی ‌ماه شب چهارده بدرخشد.10 در حدیث معتبر11 از امام رضا(ع) نیز، ارزش تلاش حداکثری بر مبنای خودکفایی و تامین هزینه زندگی، بیش از پاداش جهاد در راه خدا دانسته شده است.12 در روایتی هم، گزینش شغلی به هدف خودکفایی و نداشتن وابستگی به دیگران موجب دوستی خدا دانسته شده است.13

امام صادق(ع) نیز، در محاورات خود بر پرهیز از وابستگی اقتصادی و آثار مترتب بر آن توصیه داشته است. شخصی به حضور آن حضرت رسید و عرض‌کرد: با دستم نمی‌توانم کار کنم و راه تجارت را نیز، بخوبی بلد نیستم و اکنون محروم و محتاجم. حضرت فرمود: کار کن؛ حتی با سر خود باربری کن تا از مردم بی‌نیاز شوی.14

در مطالب یاد شده مشاهده می‌شود فرهنگ و اقتصاد مقاومتی در راهبردها و راهکارها به‌ هم تنیده‌اند، چراکه نگاه دین به هر یک از آموزه‌ها، با رویکرد به نقش آن در رشد و کمال آدمی است و داشتن هدف مشترک این ب‌هم تنیدگی را می‌طلبد.

پس همه کسانی که به نوعی به آموزه‌های دینی انتساب دارند، وظیفه دارند با تبیین گفتاری و نوشتاری و نشان دادن الگوی رفتاری نقش راهبردها و راهکارها را برجسته کنند.

پانوشت‌ها:

1‌. قاده نفی سبیل، از قواعد فقهی است که از آیه «لن یجعل‌الله للکافرین علی‌المومنین سبیلا» (سوره نساء، آیه 141)‌ برگرفته شده است و به این معناست که بیگانه راهی برای تسلط بر مومن ندارد. ر.ک: بجنوردی، القواعد الفقهیه: ج1، ص 207ـ 187.

2. برقی، المحاسن، برقی، ج2، ص410، کان امیرالمومنین(ع)‌ یقول: « لا تزال هذه الامه بخیر ما لم یلبسوا لباس العجم و یطعموا اطعمه العجم، فاذا فعلو ذلک ضربهم‌الله بالدل.»

3. غررالحکم، ص266، ان کنتم للتجاه طالبین ... الزموا الاجتهاد و الحد.

4. الکافی، کلینی، ج5، ص72، ح6، اباعبدالله(ع)‌... و لا تکونوا کلولا علی‌الناس... و ص85، ح4، عن ابی جعفر(ع)‌: قال: انی لا بغض الرجل ان یکون کسلانا عن امر دنیاه، و من کسل عن امر دنیاه، فهو عن ام آخرته اکسل. سند روایت صحیح است (مرآه‌العقول، ج19، ص33)‌.

5. کلینی، الکافی: ج5، ص74، ح78. ان امیرالمومنین (علیه‌السلام)‌ قال: اوحی‌الله عزوجل الی داوود (علیه‌السلام)‌ انک نعم‌العبد لولا انک تاکل من بیت‌المال و لا تعمل بیدک شیئا. قال: فبکی داوود (علیه‌السلام)‌ اربعین صباحا فاوحی‌الله ـ عزوجل ـ الی‌الحدید ان لن لعبدی داوود فالان‌الله عزوجل له‌الحدید فکان یعمل کل یوم درعا فیبیعها بالف درهم... و استغنی عن بیت‌المال.

6. خوبی، معجم رجال‌الحدیث، ج17، ص279، ذیل محمد بن منکدر.

7. محمد بن منکدر (130 یا 131)‌ یکی از تابعان تارک دنیا و عالمان سنی مذهب بود و گرایشی هم به اهل بیت (سلام‌الله علیهم)‌ داشت (قاموس الرجال، ج9، ص608)‌ و گفته می‌شود: از صوفیه‌های باادعایی بود که تفکر درستی نداشت.

8. کلینی، الکافی: ج5، ص73، ح1. عن ابی‌عبدالله (علیه‌السلام)‌ قال: ان محمد بن المنکدر کان یقول: ... قفلت: اصلحک‌الله شیخ من اشیاخ قریش فی هذه علی هذه‌الحال فی طلب‌الدنیا ارایت لو جاء اجللک و انت علی هذه‌الحال ما کنت تصنع؟ فقال: لو جاءنی‌الموت و انا علی هذه‌الحال جاءنی و انا فی [طاعه من] طاعه‌الله عزوجل، اکف بها نفسی و عیالی عنک و عن‌الناس...

9. نوری، مستدرک الوسائل: ج13، ص17، ح 53. عن‌النبی(ص)‌ انه قال: من طلب‌الدنیا حلالا ... تعطفا علی جاره لقی‌الله و وجهه کالقمر لیله‌البدر. در ثواب الاعمال (ص388)‌ با تعبیر من طلب الدنیا اسغنا عن‌الناس و تعطفا علی‌الجار، لقی‌الله و وجهه کالقمر لیله‌البدر آمده است و سندش هم مرسله است.

10. الکافی کلینی، ج5، ص78، من طلب [الرزق فی] الدنیا استعفافا عن‌الناس... لقی‌الله عزوجل یوم‌القیامه و وجهه مثل القمر لیله‌البدر.

11. سند این روایت، صحیح اسن (مرآه‌العقول، ج19، ص37)‌.

12. عن ابی الحسن الرضا(ع)‌ قال: الذی یطلب من فضل‌الله عزوجل ما یکف به عیاله اعظم اجرا من‌المجاهد فی سبیل‌الله عزوجل (کلینی، الکافی: ج5، ص88)‌.

13. «مجموعه ورام»، ج1، ص42، ح54. قیل ان‌الله یحب‌العبد یتخذ المهنه فیستغنی بها عن‌الناس... .

14. کلینی، محمد بن یعقوب الکافی، ج5، ص76، ح119. ان رجلا اتی اباعبدالله (علیه‌السلام)‌ فقال لا احسن ان اعمل عملا بیدی و لا احسن ان اتجر و انا محارف محتاج فقال اعمل فاحمل علی راسک، استغفن عن‌الناس... به تعبیر مرحوم مجلسی: سند این روایت حسن است (مرآه‌العقول، ج19، ص21)‌.

حجت‌الاسلام یدالله مقدسی / مدیر گروه فقه پژوهشگاه علوم وحیانی معارج