عرصه دشوار عدالت

چون در جوامع انسانی و اسلامی وجود آرا و عقاید و برداشت‌هایی گوناگون و نیز کشش امیال نفسانی موجب ظهور و بروز انواع تعدی بر خرد و کلان مسلمین می‌شود (و این امر لاجرم در هر جامعه‌ای روی می‌دهد) لذا از ضروریات حاکمیت جامعه مسلمین است که نسبت به حقوق فرد فرد جامعه دقت نظر لازم را داشته و در احقاق حق و روح حقیقت همواره مجد باشد.

در قرآن عظیم‌الشان عدل از جایگاه والایی برخوردار است و پویندگان راستین طریق الی‌الله چنان خوفی از عدل الهی دارند که گهگاه بیان می‌دارند هر کسی عدالت الهی حاکم بر ارض و سماء را به نوعی و حتی به اندازه سر سوزنی خدشه‌دار نماید، انگار که کل عالم هستی را خدشه‌دار نموده است لذا بیان می‌دارند: الهی ما توان رعایت عدل تو را نداریم. با ما به رحمانیت و رحیمیت خویش برخورد فرما.

با این حال حیات و ممات جوامع اسلامی مبتنی بر ایجاب و ایجاد عدل و داد است که به وسیله فرزندان پاک و بهترین مردم که به عدل مابین افراد و مسلمین قضاوت می‌نمایند تحقق می‌یابد، لذا مولا علی(ع) می‌فرمایند: بهترین مردم کسانی هستند که عادلانه قضاوت کنند. حضرت حتی در روزگار بدعهد خویش به مالک اشتر نخعی درباره قضاوت و انتخاب قاضی فرمودند: بین مردم برترین فرد را برای قضاوت انتخاب کن.

در روزگار حضرت رسول(ص) نیز حضرت ایشات افراد صالحی را برای امر قضاوت بین مسلمین به اقصی نقاط شبه جزیره گسیل می‌داشتند، چون عالم انسانی و انسان به توصیف قرآن به نظم و اعتدال دقیقی خلق شده، لذا حضرت رسول تاکید و دقت فراوانی در حوزه قضاوت و ایجاد و ایجاب عدل و داد و دهش بر حسب این اعتدال و نظم فرموده قرآن داشتند.

رسالت پیامبر اکرم(ص)‌ هدایت عالم انسانی و اسلامی به سوی فلاح حقیقی و راستین بوده و لازمه چنین رهیافتی جز در سایه عدالت به خود و دیگری نیست تا سایه حق‌الناس و دیگر حقوق بر ذمه فرد قرار نگرفته و زنجیروار فرد را از بار یافتن در طریق کمال باز ندارد، لذا می‌فرمایند: هر که از پیامبر اطاعت کند در حقیقت از خدا اطاعت کرده است. (سوره نساء، آیه 80)‌ حتی حضرت پس از هجرت به مدینه نیز بجد در فکر ‌قضاوت و داوری و رفع اختلافات و جلوگیری از تضییع حقوق مسلمین و اجرای عدالت بودند.

در جوامع اسلامی و بخصوص در حوزه روح قضاوت و سیره عدالتجویی بهترین نمونه‌ها کلام و سیره کلام مبارک حضرت مولا علی(ع) است که یادگاری برای حق‌جویان و حق‌پویان راستین است. اجرای امر قضاوت و عدالت توسط مولای متقیان(ع) چنان بود که مهمان چند روزه خود را هنگام قضاوت عذر خواستند تا دیگر مهمان حضرتش نباشد تا ایشان به حق و حقیقت قضاوت فرمایند.

در اسلام روح عدالت‌جویی چنان است که تحت لوای آن حقوق فرد و اجتماع اعم از مسلمان و غیرمسلمان تحت حمایت اسلام است و نیز دارا و ندار، خرد و کلان، عارف و عامی تحت لوای این پرچم تفاوتی نداشته و قاضی و داور در این بین بر عدالت و حقیقت حکم خواهد نمود. چنان که در داستان مشهور آن زرهی که اختصاص به حضرت مولا علی(ع) داشت و فردی مدعی آن شده بود، چون حضرت به روایت یکی از اهل الله عمدا از اقامه برهان زبانی و آوردن شاهد خودداری فرموده و قاضی در این میان حق را به فرد مدعی داد و او زره را با خود برد و پس از ساعتی نزد جمع بازگشته و از روح عدالتجویی اسلام که فرقی میان خلیفه وقت و فرد عادی نمی‌گذارد، در حیرت مانده بود و نیز قضاوت‌های علمی و عملی عینی و گاه عجیبی که از حضرت مولا(ع) و زمانی که خود در مصدر قضاوت بوده و نیز حکم شایسته و بایسته‌ای صادر فرموده‌اند، برایمان به یادگار مانده است.

چون حوزه قضاوت، حوزه‌ای پیچیده و دارای ابعاد مختلف مادی و معنوی بوده و نیز تبعات احکام و داوری در آن صعب است و در کل حق‌الناس یا احقاق حق سایر جانداران اعم از انسان و حیوان و گیاه و... است، لذا دقت و نکته‌بینی‌های فراوانی در حقوق اسلامی باید مد نظر قرار داده شود و قاضی و داور نیز بایستی دارای شرایط و توانایی‌های بخصوصی در حوزه اخلاق، ‌علم و ایمان و استواری در عمل و کمال عزت نفس و... باشد تا حائز مقام قضاوت و داوری گردد. قرآن عظیم‌الشان می‌فرماید: «که واقعا انسان دستخوش زیان است. مگر آنان که به خدا ایمان آورده و کارهای شایسته انجام دادند و یکدیگر را به راستی و شکیبایی توصیه کرده‌اند.» (سوره عصر آیات 2 و 3) لذا قاضی باید دارای روحی حقیقت‌جو و منصف بوده و اگر مرتکب خطایی در داوری شد اصلاح نماید.

حضرت مولا علی(ع) در فرمان خود به مالک اشتر می‌نویسد: برای انتخاب قاضی شخصی که تراکم قضایا او را به تنگنا نیفکند و ارباب دعوی و دفاع او را تنگ حوصله و کژ‌خلق نسازد و در لغزش و خطایی که از او سرزند، اصرار نورزد و چون حقیقت امر را بشناسد از پذیرفتن آن دلتنگ و از بازگشت به آن حقیقت آزرده خاطر نگردد و ... در کشف حقایق امور شکیباتر و به هنگام هویدا شدن حقیقت امر در صدور حکم آن برنده‌تر باشد، کسانی را انتخاب کن که چاپلوسی و چرب‌زبانی ایشان را نفریبد و تشویق و تحریص به امری از جاده حق منحرفشان نکند.

هوشنگ شکری / جام‌جم