منابع حقوق انسانی در دوره ساسانی

مردان آزاد با رسیدن به 15 ‌سالگی، به لحاظ حقوقی واجد تمام حقوق و مسوولیت‌های مدنی شمرده می‌شدند. برای مثال، یک مرد بالغ می‌توانست اقامه دعوی کند، شهادت او در دادگاه نافذ بود و در مقام سرپرست² خانواده خود، مسوول اعمال افراد تحت سرپرستی خود بود. در مقابل مردمان آزاد، بردگان³ قرار داشتند که به لحاظ نظری، شیء پنداشته می‌شدند. اگرچه نمی‌توان گروه اخیر را کاملا محروم از تمامی حقوق مدنی دانست اما میزان برخورداری ایشان از این حقوق بسیار اندک بود. شهادت یک برده به طور کل در دادگاه جایز نبود، مگر آن که اختلاف بر سر مالکیت همان برده بود. همچنین ممکن بود یک فرد به نسبتی آزاد و به نسبتی برده باشد.⁴

به جز «آزادی»، جنسیت و سن عوامل دیگری بودند که بر وضعیت افراد اثرگذار بودند. در مقایسه با مردان آزاد، زنان معمولا محدودیت‌های حقوقی مشخصی داشتند. سنت کهن، شهادت زنان را جایز نمی‌دانست اما مواردی وجود داشته که شهادت یک مرد و یک زن و حتی شهادت 2زن پذیرفته شده است. زنی که تحت سرپرستی قرار داشت، تنها با اجازه سرپرست خود می‌توانست مستقلا به کسب و کار بپردازد و درآمد خود را در اختیار بگیرد. زنان پیش از ازدواج به طور معمول تحت سرپرستی پدر و پس از ازدواج تحت سرپرستی شوهر قرار داشتند. پیچیدگی ازدواج و انواع گوناگون آن در دوره ساسانی ممکن بود وضعیت‌های حقوقی مختلفی را برای زنان به وجود بیاورد. مثلا ممکن بود زن حتی پس از ازدواج، تحت سرپرستی پدرش بماند یا این‌که به جای شوهر واقعی زن، سرپرستی وی به فرد دیگری (و حتی برادر متوفی زن) منتقل شود.

کودکان معمولا تحت سرپرستی پدر و در نبود او، تحت سرپرستی پدربزرگ خود بودند. تمامی هزینه‌های مربوط به دادرسی افراد تحت سرپرستی نیز به عهده سرپرست بود.

از روزگاران بسیار کهن، مجموعه‌ای از قوانین عمومی، روابط فی‌مابین ارکان حکومت و نیز حکومت و مردمان گوناگون تابعه را تنظیم می‌کرد و اصطلاحا «قانون شاهی» نامیده می‌شد. احتمالا وضعیتی نسبتا مشابه در دوره ساسانی نیز وجود داشت. در دوران ساسانی، پیروان ادیان گوناگون، جوامع ایمانی مختلفی را تشکیل می‌دادند. دین زرتشت غلبه داشت و از حمایت رسمی حکومت نیز برخوردار بود اما اغلب این امکان نیز وجود داشت که اتباع غیرزرتشتی ساسانی نیز به مقام‌های نسبتا بالا گمارده شوند، بخصوص در آن نواحی که غلبه با پیروان دیگر ادیان بود. منابع بسیار اندکی در رابطه با این حیطه حقوقی وجود دارد.

در حیطه حقوق خصوصی، مجموعه قوانین مستقلی، احوالات و روابط حقوقی اعضای هر یک از جوامع ایمانی را تنظیم می‌کرد. این مجموعه قوانین، ممکن بود اشتراکات فراوانی در بعضی حیطه‌های مختلف حقوق خصوصی(همچون حقوق قراردادها) داشته باشند، اما در حیطه حقوق خانواده و اموال، وجوه افتراق نسبتا فراوانی وجود داشت. به این لحاظ، منابع حقوق دوره ساسانی دارای خاستگاه چندگانه‌ای است: منابع حقوقی مربوط به اتباع زرتشتی، یهودی، مسیحی، بودایی و دیگر جوامع دینی تابعه شاهنشاهی.

منابع حقوقی زرتشتی

به سبب غلبه دین زرتشتی در دوران ساسانی، بررسی مواد حقوقی مرتبط با زرتشتیان دارای اهمیت بیشتری است. در میان این نوع منابع، متن پهلوی «مادیان هزاردادِستان» جایگاهی یگانه دارد.

مادیان هزاردادِستان: این اثر تنها متن به جای مانده پهلوی است که تقریبا به طور انحصاری به مسائل حقوقی می‌پردازد. خبر وجود چنین اثری در سال 1896 میلادی به آگاهی همگان رسید. در آن سال، ادوارد وست⁵ در مجلد نخست بنیان فقه‌اللغه ایرانی⁶ از در اختیار گرفتن بخشی از دست‌نویسی خبر داد که آن را به عنوان مجموعه حقوق اجتماعی پارسیان در زمان ساسانی⁷ توصیف کرد.⁸ 5 سال بعد(1901) در بمبئی بخش بزرگ‌تر این اثر تحت‌عنوان: Mâdigân-i Hazâr Dâdîstân با مقدمه‌ای از جیوان‌جی جمشیدجی مودی⁹ از روی دست‌نویسی متعلق به کتابخانه مانوکجی لیمجی هوشنگ هاتاریا¹⁰ به صورت فاکسیمیله¹¹ منتشر شد. 20 برگ دیگر از همین دست‌نویس نیز در سال 1912 در بمبئی و توسط تهمورث دینشاه انکلساریا¹² با عنوان:

The Social Code of the Parsis in Sasanian Times or Mādigān i Hazār Dādistān. Part II

انتشار یافت. بخش‌های منتشر شده در حقیقت زمانی متعلق به یک دست‌نویس بزرگ‌تر بوده‌اند، که متاسفانه دیگر بخش‌های آن از بین رفته‌ است.

زمان نگارش مادیان به طور دقیق مشخص نیست. آخرین پادشاهی که در مادیان ذکر نام وی رفته، خسرو هرمزدان(628 ـ591 م)، یا همان خسروپرویز است. در محل نام‌‌برده، صحبت از تنظیم پرسشنامه‌ای در سال بیست و ششم فرمانروایی این پادشاه است، بنابراین زمان تنظیم مادیان نمی‌تواند قدیمی‌تر از سال 617 میلادی باشد. از طرفی از آنجا که در مادیان نمی‌توان از اعراب و تهاجم ایشان یا از وضعیتی که ممکن است نظام حقوقی زرتشتیان در دوره استیلای اعراب پیدا کرده باشد اثری یافت، بنابراین زمان تنظیم این اثر باید آخرین دهه‌های فرمانروایی ساسانیان در قرن 7 میلادی دانسته شود. چنانچه گردآوری این مطالب در زمان متاخرتری نیز صورت گرفته باشد، مواد حقوقی گردآوری شده، مربوط به دوره‌ای است که نظام حقوقی ساسانی به‌طور کامل مراعات و اجرا می‌شده است.¹³

مقدمه کتاب مادیان هزاردادستان در تنها دستنویس باقیمانده با کاستی‌ها و افتادگی‌های بسیار همراه است و به همین دلیل، فهم دقیق آن امکان‌پذیر نیست. به همین سبب هدف و منظور فراهم‌آورنده این کتاب به طور دقیق مشخص نیست. مؤلف کتاب که خود را فَرُّخ‌مَرد وَهرامان¹⁴ معرفی کرده، این اثر را این‌گونه معرفی کرده است: «این کتاب را هزار دادِستان می‌نامند»¹⁵ بنابراین نام کتاب را باید «هَزار دادِستان»¹⁶ دانست و نه «مادیان هزار دادِستان.»

بخش عمده‌ای از مطالب این کتاب به حقوق مدنی مربوط می‌شود¹⁷ اما مطالب مرتبط با حقوق عمومی، همچون مسائل مربوط به حقوق جزا و نیز رویه قضایی نیز بخش‌های دیگری از مطالب این متن را تشکیل می‌دهند.

اهمیت این اثر در این است که بسیاری از مطالب آن به هیچ عنوان در دیگر متون پهلوی نیامده و تنها منبع موجود برای مطالعه بیشتر موضوعات حقوقی در اواخر دوره ساسانی به شمار می‌رود. این اثر احتمالا نوعی کتابچه راهنما برای حقوقدانان دوره ساسانی به شمار می‌رفته است. نحوه ارائه مطالب این اثر به شیوه نقل و بیان موردی است و تعریف یا توصیفی از مفاهیم و اصطلاحات حقوقی را نمی‌توان در آن مشاهده کرد. مؤلف جابه‌جا به ذکر نظرات و آرای حقوقی گوناگون می‌پردازد و گاهی برای موردی واحد، نظرات کاملا متضاد را کنار یکدیگر نقل می‌کند.

به غیر از مادیان هزار دادستان، متون حقوقی دیگری نیز وجود دارد که از آنها می‌توان در بررسی مسائل حقوقی دوره ساسانی یاری جست. این دسته از متون حقوقی پهلوی عمدتا در سده‌های سوم و چهارم هجری تدوین شده‌اند. در بهره‌گیری از این منابع، همواره باید به مساله تغییر و تحولاتی که اوضاع حقوقی جامعه زرتشتی در جریان سیطره اعراب به خود دید و شرایطی که این جامعه رو به تحلیل در رویارویی با جامعه اسلامی داشت، توجه کرد.

منابع حقوقی این دوره

روایت آذرفرنبغ فرخ‌زادان: شامل 148 پاسخ آذرفرنبغ پسر فرّخ‌زاد، پیشوای زرتشتیان در قرن سوم هجری به پرسش‌های معاصران خود است. این رساله به مسائلی که زرتشتیان در جامعه اسلامی با آنها روبه‌رو بوده‌اند، می‌پردازد.

روایت امید اشوهشتان: مجموعه‌ای است از 44 پاسخی که امید پسر اشوهشت به پرسش‌های مطرح شده از سوی آذرگشسپ پسر مهرآتش داده است. زمان زندگانی امید اشوهشتان قرن 4 هجری بوده و مطالب این اثر از جهت حقوق مدنی زرتشتیان دارای اهمیت زیادی است. در عین حال این اثر مسائل و مشکلات فقهی ـ حقوقی را که جامعه زرتشتی با جامعه مسلمان داشته، نشان می‌دهد.

دادستان دینی: این اثر دربرگیرنده پاسخ‌های منوچهر پسر جوان‌جم به 92 پرسشی است که مهرخورشید پسرآذرماه و دیگران از وی داشته‌‌اند. مطالب دادستان دینی متنوع است.

چند متن دیگر پهلوی نیز وجود دارد که ضمن شرح و بحث مسائل دینی، گهگاه به مسائلی که جنبه‌های حقوقی نیز دارند، اشاره می‌کنند. اهم این متون عبارتند از: دینکرت هشتم، روایت پهلوی، شایست ناشایست و متمم شایست ناشایست.

در دیگر متون پهلوی به ندرت می‌توان شاهدی یافت که بتوان از آنها در بررسی حقوقی دوره ساسانی استفاده کرد‌. با این حال ممکن است این متون نیز دارای مطالبی باشد که در شناخت بهتر جامعه‌ای که حقوق آن موضوع بررسی است، سودمند باشد و به‌طور غیرمستقیم به درک بهتر اوضاع حقوقی اواخر دوره ساسانی کمک کند.

منابع مربوط به دیگر جوامع تابعه دولت ساسانی

جامعه یهود: مهم‌ترین منبع در ارتباط با جامعه یهود ساکن قلمرو ساسانی، تلمود بابلی است. تلمود مجموعه‌ای است مرکب از میدراش و میشنا که در حدود سده 5 میلادی گردآوری شده است.

جامعه مسیحی: در میان مجموعه متون به جای مانده از مسیحیان، بخصوص مجموعه بختیشوع که در اصل به زبان پهلوی بوده اما تنها از طریق برگردان سریانی آن به جای مانده، دارای اهمیت بسیار است. این منبع اطلاعات ارزشمندی در رابطه با جامعه مسیحی نسطوری ایران در اختیار ما می‌گذارد.

جامعه بودایی و دیگر جوامع شرق ایران: کشف مجموعه‌ای از پوست‌نوشته‌های باکتریایی در شمال افغانستان در دهه 1990 به افزایش شگفت‌انگیز آگاهی‌ها در مورد تمدن کوشانیان و قلمرو کوشان‌شاهان انجامید. ساسانیان در سده سوم میلادی موفق شدند قلمرو کوشانیان را تحت نفوذ خود درآورند و از آن پس نماینده‌ای از سوی دستگاه مرکزی حکومت ساسانی که اغلب شاهزاده‌ای ساسانی بود، امور آن سرزمین را تحت نظارت داشت. متون حقوقی که اغلب سند قرارداد و مواردی از آن قبیل هستند، محدوده زمانی نسبتا گسترده‌ای از سده 4 تا سده 9 میلادی را در برمی‌گیرند.

پانوشت‌ها:

1. šāhānšāh bandag

2. Sālār

3. Anšahrīgān

4. این مورد اغلب زمانی اتفاق می‌افتاد که برده، مال مشترک 2 یا چند نفر بود و تنها برخی از مالکین برده، اقدام به آزادی وی می‌کردند. برده به همان نسبت آزادشده، مختار بود از دسترنج کار خود بهره بگیرد و مابقی درآمدش را باید به سایر مالکین پرداخت می‌کرد.

5. E. W. West

6. Grundriss der Iranischen Philologie, V.1, p. 116

7. the social code of the Parsis in Sasanian times

8. vide Bartholomae, Chr., 1910, p. 4

9. Jivanji Jamshedji Modi

10. Manockji Limji Hoshang Hataria Library

11. facsimile

12. Tehmuras Dinshaw Anklesaria

13. خانم ماریا ماتسوخ، موجز بودن مواد حقوقی ثبت شده در مادیان را نیز به دلایل فوق می‌افزاید که بنا به عقیدة وی، تنها در صورت آشنایی فقها و حقوقدانان ساسانی از مضامین و مفاهیم حقوقی و عدم نیاز به شرح و توضیح این موارد در دوره‌ای که این نظام حقوقی دایر و پابرجا بوده، امکان‌پذیر بوده است؛ نک

Macuch, M., 1993: Rechtskasuistik und Gerichtspraxis zu Beginn des siebenten Jahrhunderts in Iran, Die Rechtssammlung des Farrohmard i Wahrāmān, Wiesbaden, P. 10.

14. Farroxmard ī Wahrāmān

15. ēn mādayān hazār dādestān xwānēnd

16. hazār dādestān

17. نک تفضلی، احمد، 1376: تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، ص287. و نیز:

Boyce, M., 1968(a): Middle Persian Literature, Handbuch der Orientalistik, Abt. 1, Bd. 4, Abs. 2,: Literature, Lief. 1, Leiden,

دکتر پدرام جم