ادبیاتی که انسان تربیت می‌کند

نخستین کتاب فارسی برای کودکان

نخستین سوالی که شاید برای اغلب ما مطرح شود، این است که ادبیات کودک و نوجوان در کشور ما از چه زمانی آغاز شده است. طبعا با خودمان فکر می‌کنیم این ادبیات عمر کوتاهی در کشورمان دارد و مدت طولانی از شکل گرفتن آن نمی‌گذرد. محمدبقایی ماکان، پژوهشگر ادبی نظری متفاوت دارد و ادبیات کودک را در ایران دارای صبغه‌ای طولانی می‌داند. او می‌گوید: ادبیات کودک درایران برخلاف آنچه تصور می‌شود، تاریخچه‌ای طولانی دارد و به حداقل هفتصد سال پیش برمی گردد. نمونه بارز آن را می‌توان کتاب «قابوسنامه» تالیف قابوس‌بن وشمگیر دانست که آن را برای فرزند خود نگاشت تا زندگی و ملک‌داری را به او بیاموزد.

او ادامه می‌دهد: قابوسنامه یکی از آثار پرارزش به عنوان نثر مرسل و همچنین اثری ماندگار در حوزه ادبیات کودک و نوجوان است. گرچه این اثر جنبه داستانی ندارد ولی به هرحال دراین زمینه قابل بررسی است. بعد از آن به دوره‌های نزدیک‌تر یعنی نوشته‌هایی از صادق هدایت که برای کودکان نوشته شده، می‌رسیم و اشعاری که برای این طیف سروده شده و نمونه‌های مشخص آن را در آثار ثمین باغچه‌بان و به طور پراکنده در آثار شاعران معاصر می‌بینیم.

بقایی ماکان اظهار می‌کند: هرچند آثار منثوری به وسیله نویسندگانی چون صمد بهرنگی و امثال او به رشته تحریر درآمده که سال‌های گذشته از سوی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به چاپ می‌رسیده، ولی با تاملی دقیق و مقایسه‌ای جامع در تالیف و نگارش آثار مربوط به کودکان به این نتیجه می‌رسیم که اصولا ادبیات مربوط به کودکان در کشور ما درقیاس با کشورهای دیگر بسیار ناچیز بوده است.

او سپس به بررسی تیراژ کتاب‌های ادبیات کودک و نوجوان در دیگر کشورها می‌پردازد و می‌گوید: در اتحاد شوروی سابق، هر سال نزدیک به 4500 عنوان کتاب در زمینه‌های مختلف برای کودکان تالیف می‌شده و ظاهرا همین روند همچنان ادامه دارد. سپس از نظر پرداختن به ادبیات کودکان، بریتانیا رتبه بعدی را دارد و چیزی در همین حدود کتاب را برای کودکان در سال منتشر می‌کند. بعد از آن نیز فرانسه و آمریکا جزو کشورهایی هستند که در زمینه تالیف آثار در حیطه ادبیات کودک پیشرو بوده‌اند.

این محقق ادبی، توجه به ادبیات کودک را زمینه‌سازی برای مطالعه بعدی کودکان در سنین بالاتر قلمداد می‌کند و می‌افزاید: واقعیت این است که ذهن کودکان با خواندن کتاب از سن کودکی، با مطالعه و تحقیق آشنایی پیدا می‌کند و این یکی از راه‌های تشویق جامعه به کتابخوانی و شاید یکی از عوامل مهم در توسعه ذوق مطالعه در هر جامعه است که به نظر می‌رسد برای برطرف کردن معضلی به نام بی‌علاقگی به مطالعه در جامعه ایرانی می‌تواند چاره‌ساز باشد.

دوران خوب ادبیات کودک پس از انقلاب

عبدالعظیم فریدون، مدیر انتشارات محراب قلم و رئیس هیأت‌مدیره انجمن فرهنگی ناشران کودک و نوجوان درباره فراز و فرودهای ادبیات کودک معتقد است: ادبیات کودک و نوجوان تا دهه 80 به فرازهای خوبی رسید، اما از این دهه به بعد به‌واسطه بروز مشکلات مختلف بتدریج رو به افول گذاشت. پیشرفت‌ها و جهش‌هایی که در دهه‌های گذشته و به طور مشخص در دهه‌های 60 و 70 در ادبیات کودک و نوجوان وجود داشت، بتدریج متوقف شده است.

او ادامه می‌دهد: در این دو دهه کتاب‌های مطلوبی تولید می‌شد، تصویرگری به غنا و قوت خوبی در کتاب‌ها رسیده بود و از همه مهم‌تر، وضع تیراژ در شرایط راضی‌کننده‌ای قرار داشت. مجموعه این عوامل دست به دست هم داده بود تا به رونق و شکوفایی ادبیات کودک و نوجوان در دهه 60 و 70 منجر شود.

فریدون اظهار می‌کند: از دهه 80 به بعد ما با سیر نزولی درعرصه ادبیات کودک و نوجوان مواجه بوده‌ایم. مسائل مختلفی در تضعیف ادبیات کودک نقش بسزا داشته است. مثال عینی این مساله را می‌توان در نمایشگاه بین‌المللی کتاب ملاحظه کرد، چندان که امسال با وجود پیش‌بینی‌هایی که داشته‌ایم، شرایط کتاب‌های کودک در نمایشگاه به‌مراتب از سال قبل بدتر شده است. در این دوره، کتاب‌های کودک و نوجوان از فروش راضی‌کننده‌ای برخوردار نبوده‌اند.

او اظهار می‌کند: وقتی در همین نمایشگاه با انواع اسباب‌بازی‌ مواجه می‌شویم یا جایی که قرار است شهر کتاب باشد انواع وسایل سرگرمی را در ویترین خود قرار می‌دهد، طبیعی است کودکان به جای خرید کتاب تمایل بیشتری به خرید اسباب‌بازی نشان می‌دهند و کتاب بیشتر از گذشته در سایه قرار می‌گیرد.

ورود ادبیات کودک و نوجوان به دانشگاه‌ها

دکتر محمدرضا ترکی، استاد دانشگاه تهران درباره وجه آموزشی و آکادمیک ادبیات کودک و نوجوان می‌گوید: طی ماه‌های گذشته وزارت علوم حرکت خوبی برای آکادمیک‌کردن این رشته انجام داده و قراراست گرایش ادبیات کودک و نوجوان در مقطع کارشناسی ارشد در تمام دانشگاه‌ها راه‌اندازی شود و حتی شنیده‌ام اکنون دروس و سرفصل‌هایی نیز برای این مقطع نوشته و تدوین شده است. بی‌تردید محقق شدن این مساله می‌تواند باعث رونق‌بخشی بیشتری به عرصه ادبیات کودک و نوجوان باشد و امیدوارم این سیر به گونه‌ای پیش برود که روزی شاهد گرایش دکتری این رشته نیز در دانشگاه‌ها باشیم.

ترکی درپاسخ به این سوال که فکر می‌کنید بعد از راه‌اندازی گرایش ادبیات کودک و نوجوان در دانشگاه‌ها میزان استقبال از این رشته چگونه خواهد بود، می‌گوید: ما تجربه خوبی در این زمینه در دانشگاه شیراز داشته‌ایم که حاکی از این بوده است که گرایش ادبیات کودک و نوجوان در این دانشگاه در رده فعال‌ترین بخش‌ها بوده است. ضمن این که قطعا تجربه‌های استادان دانشگاه شیراز می‌تواند در تدوین و راه‌اندازی هرچه زودتر این رشته در دانشگاه‌های شهر تهران سهم بسزایی داشته باشد.

ادبیات کودک، فراتر از مرزها

عباس جهانگیریان، یکی از نویسندگان کودک و نوجوان است. او در سال‌های اخیر علاوه بر نگارش داستان برای کودکان و نوجوانان به نوشتن نمایشنامه‌هایی نیز برای این طیف پرداخته است. او با بیان این که ادبیات کودک در سال‌های اخیر در رکود و انزوا قرار داشته، به ارائه راهکارهایی در این زمینه می‌پردازد و می‌گوید: امیدوارم آموزش و پرورش به قول‌های خود مبنی بر مقررکردن زنگ مطالعه آزاد عمل کند تا از این رهگذر، شاهد بروز خلاقیت و استعدادهای ادبی بچه‌ها باشیم، ضمن این که صداوسیما به عنوان رسانه‌ای فراگیر می‌تواند در معرفی و نقد کتاب‌ها نقش عمده‌ای ایفا کند که دعوت کردن از نویسندگان و شاعران کودک و نوجوان در برنامه‌های کودک یکی از این کارهاست که متاسفانه کمتر به آن توجه شده است. فارغ از اینها، نقش سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و انتشارات الهدی را برای پررنگ‌کردن این حیطه نمی‌توان نادیده گرفت زیرا از طریق این دو نهاد است که آثار ما در این زمینه مجالی برای ترجمه پیدا می‌کند و کشورهای دیگر می‌توانند با ادبیات کودک ما بیشتر آشنا شوند.

جهانگیریان بر این باور است که ادبیات کودک و نوجوان ایران، چیزی کم از کشورهای دیگر ندارد و حتی در عرصه آثار نوجوان به کشورهای دیگر پهلو می‌زند. او می‌گوید: بهترین گفتمان دنیا از طریق ادبیات شکل می‌گیرد. نه‌تنها امروز که در سال‌های گذشته و در زمان نسل‌های قبل نیز اوضاع به این شکل بوده است، به طوری که ما در دوران نوجوانی پیش از آن که با کشورهایی چون روسیه، انگلستان یا فرانسه آشنا شویم، به مدد مطالعه آثار داستانی‌شان، با ادبیات این کشورها آشنایی پیدا می‌کردیم. روی این اصل است که معتقدم ترجمه ادبیات کودک و نوجوان به زبان‌های دیگر دنیا، ضروری است.

آزاده صالحی‌ /‌ جام‌جم