حیرت‌ جاذبه‌ها

این‌که سال‌های سال پیش بدون تکنولوژی، بدون پیشرفت سریع علم چگونه این سازه‌های عظیم سربرافراشته‌اند و همچنان استوار و پابرجا ما را به خالقانشان رهنمون می‌کنند. این‌که دانش ایرانیان در چه مرتبه‌ای بوده که این سال‌ها حتی، دانشمندان، مورخان و علاقه‌مندان در پی کشف چگونگی ساخت آنها برآمده‌اند.

هفته گذشته خبری روی خروجی ایرنا قرار گرفت که کمتر کسی به آن پرداخت. خبر این بود که یک ریاضیدان هلندی پس از مدت‌ها به راز یکی از جاذبه‌های بی‌نظیر ایران دست یافته و خوشحال و مسرور راهی ایران شده تا از این کشف خود رونمایی کند.

«وینسنت کارلز» کارشناس ارشد ریاضی در دانشگاه اترخت می‌گوید معماران و مهندسان ایرانی در طراحی و ساخت گنبد آرامگاه شاه‌نعمت‌الله ولی از یک روش منحصر به‌فرد و بی‌نظیر استفاده کرده‌اند. این فقط یک نمونه از شاهکارهای ایرانی است که کمتر می‌توان در بروشورها و کاتالوگ‌های تبلیغاتی ایران دید. کاش این بروشورها به جای استفاده اغراق‌آمیز از این سازه‌های با شکوه به دانش پنهان در آن می‌پرداختند تا شاید هر مسافری با آگاهی از آن لذت تماشایش صدچندان شود.

معمای عدد 11 در گنبد شاه‌نعمت‌الله ولی

آرامگاه یا آستانه شاه نعمت‌الله ولی در ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر کرمان در شهر ماهان قرار گرفته است. نقل است شاه نعمت‌الله ولی، پیر طریقت حافظ است که در موردش سروده است:

آنان که خاک را به نظر کیمیا کنند ‌/‌ آیا بود که گوشه چشمی به ما کنند

حکایت شگفتی اما در آرامگاه او نهفته است. وینسنت کارلز دانشمند هلندی با تحقیقاتش به این موضوع پی برده که گنبد این آرامگاه به 11 قسمت مساوی تقسیم شده است. قاعده این 11 قسمت در پایین گنبد و رئوس آنها در بالای گنبد کنار یکدیگر قرار گرفته است. از نظر ریاضی، محیط دایره به‌طور معمول به قسمت‌های مساوی زوج تقسیم می‌شود، این‌که چرا معمار و مهندس این گنبد عدد 11 که یک عدد فرد است را برای تقسیم گنبد و طراحی آن انتخاب کرده، بسیار جالب و حائز اهمیت است، چرا که این کار از نظر ریاضی بسیار مشکل است. لازم است استادان معماری و کاشیکاری ایران بررسی کنند چطور این 11 قسمت مساوی روی یک گنبد با یکدیگر جفت و جور شده است. بدون شک معماران آرامگاه شاه نعمت‌الله ولی در زمان صفوی با این نوع طراحی و ساخت گنبد، قصد دادن پیامی را داشته‌اند که این پیام باید کشف شود.

این محقق هلندی با بررسی‌هایی که درباره عدد 11 و حروف ابجد انجام داد، متوجه شد عدد 11 معادل کلمه «هو» به معنای «الله» است. احتمال می‌رود با توجه به این‌که شاه نعمت‌الله ولی یک عارف بزرگ و شناخته شده در زمان خود بوده، این کار برای نشان دادن اخلاص او در ایمان به خدا انجام شده باشد.

قدیمی‌ترین قسمت آرامگاه این عارف، گنبدی است که سال 840 هجری قمری ساخته شد و از شاهکارهای معماری این آستانه به شمار می‌آید.

این ریاضیدان هلندی نتیجه تحقیقاتش را در همایشی هفته گذشته در اصفهان عنوان کرد؛ نتایجی که رازی از یک شاهکار معماری ایران را برملا می‌کند.

آبیاری در باغ فین کاشان

باغ فین کاشان که همراه با سه باغ ایرانی دیگر به ثبت جهانی رسیده، چند سالی است سوگوار درختان بلندقامت و کهنسالش است؛ درختانی که با بی‌تدبیری مدیریتی یک به یک خشک شدند و فروافتادند، اما این سازه شگفت‌انگیز به دلایل دیگری نیز شهره است؛ دلایلی که شاید کمتر علاقه‌مندی به سفر بداند و کمتر مسافری که قدم در این باغ دلگشا گذاشته از آن با خبر باشد.

یکی از مهم‌ترین وجوه تمایز باغ تاریخی فین با دیگر باغ‌های ایران نحوه آبرسانی آن است. ظرافت مهارت در این سیستم به گونه‌ای است که بدون استفاده از هیچ نیروی محرکه‌ای و فقط با استفاده از اختلاف سطح ده‌ها فواره آب با جهش آب یکسان شبانه‌روز در جوی‌ها آب فوران دارد و هیچ‌گونه افت فشاری در آن دیده نمی‌شود. به این مفهوم که اگر دستتان را روی یکی از این خروجی‌ها بگذارید فشار آب در تمام خروجی‌های دیگر به طور مساوی بالاتر می‌رود و این در حالی است که طبق قانون هیدرولیک هر چه طول لوله مایعات بیشتر باشد افت آب نیز زیادتر است. در این سیستم با استفاده از تنبوشه‌های سفالی به فاصله‌های مساوی و معین فواره‌هایی را تعبیه و آب را در محورهای عمود برهم دور تا دور باغ به گردش در آورده‌اند. معلوم نیست این سیستم پیچیده توزیع آب کار چه کسی یا کسانی است ولی آنچه از نقل قول‌ها برمی‌آید، بعضی آن را به غیاث‌الدین جمشید کاشانی و برخی دیگر به شیخ بهایی نسبت می‌دهند.

آبی که وارد باغ می‌شود بخشی از آب چشمه سلیمانیه است که با عبور از محل چشمه مردانه و زنانه، تمام مسیرهای اصلی و فرعی آب را در باغ فین طی کرده، پس از خروج به مصرف مزارع و باغ‌های اطراف فین کوچک و بزرگ می‌رسد.

آب چشمه فین پس از طی مسیر دو کیلومتری از کوهپایه‌های دندانه تا صفه چشمه مردانه، وارد استخر نسبتا بزرگ این محل می‌شود. نکته جالب درباره این استخر هم نحوه خروج آب آن است، در حالی که آب به شکل کاملا راکد به نظر می‌رسد اما نوع مهندسی آن این گونه است که آب جریان خود را ادامه می‌دهد و از این محل خارج می‌شود./ ضمیمه چمدان

علی محزون