بانی فراموشخانه در ایران

وی سال ‌۱۲۴۹‌ قمری در خانواده‌ای متوسط در منطقه جلفای اصفهان متولد شد. میرزا یعقوب، ملکم‌خان را هنگامی که ده ساله بود به پاریس فرستاد؛ وی پس از سال‌ها زندگی در اروپا سرانجام پایان سال 1267 یا 1268 قمری به ایران بازگشت و پس از مراجعت به ایران در دارالفنون مترجم شد. سپس سال 1273 قمری همراه فرخ‌خان غفاری با هیاتی به فرانسه رفت و در انعقاد قرارداد صلح پاریس بین ایران و انگلیس همکاری و در مراجعت به ایران «فراموشخانه» را دایر کرد. میرزا ملکم‌خان سیاستمدار، اندیشمند، نویسنده و روزنامه‌نویس دوره قاجار بود. از مهم‌ترین اقدامات وی که با تاثیر از سفرهای غرب انجام گرفت، می‌توان به انتشار نشریه قانون، تاسیس اولین لژ فراماسونری در ایران و مشارکت در اجرای قرارداد رویتر با بارون ژولیوس رویتر بریتانیایی اشاره کرد.

می‌گفتند: «وی می‌خواسته با بر پا کردن فراموشخانه قدرتی به دست آورد و از آن سودجویی کند.»

به دستور ناصرالدین شاه دوازدهم ربیع‌الثانی 1275 قمری فراموشخانه ممنوع و ملکم نیز تبعید شد. چند سال بعد با وساطت میرزا حسین‌خان مشیرالدوله سفیر ایران در عثمانی که با عقاید ملکم موافق بود، شاه وی را مورد عفو قرار داد؛ ملکم همراه وی به ایران آمد و به سفارت ایران در انگلستان اعزام شد. او پس از سال‌ها زندگانی پر پیچ و تاب سرانجام سال 1326 قمری درگذشت. گفته شده است که تاثیر انجمن‌های فراماسونی مانند آنچه ملکم تاسیس کرد باعث ایجاد و تشکیل انجمن‌هایی با تشکیلات سیاسی شد. برخی معتقدند این انجمن‌ها با تشکیلات سیاسی غربی شباهتی نداشته‌اند، بلکه الگوی آنها بیشتر انجمن‌های سری قرون وسطای شرق بود، ولی باید خاطرنشان کرد که این تشکیلات سری در غرب نیز وجود داشته و بخصوص در فرانسه و پس از شکست ناپلئون در سال 1815 میلادی تا بر افتادن سلطنت در 1848 میلادی همین‌گونه انجمن‌های کوچک و انقلابی دارای فعالیت‌ بسیاری بوده‌اند.

دو سال پس از بازگشت به ایران، ملکم‌خان در جریان بن‌بست برنامه «اصلاحات از بالا» سپهسالاری بود که به عنوان وزیر مختار ایران رهسپار انگلستان شد و سپس به مقام سفیر کبیر رسید. بعد از مدتی وی که دیگر امیدی به اصلاح برنامه‌ها از سوی حکومت نداشت، کوشید تا از سیاست و نفوذ خارجی انگلستان همچون عامل محرکی برای اصلاحات سیاسی بهره ببرد. سپس روزنامه قانون را به چاپ رساند و به نمایندگی از ایران در مذاکرات برلن پیرامون منطقه شرکت کرد. بعد از مدتی، سفیر ایران در ایتالیا شد و همان جا نیز درگذشت.

در رابطه با تصمیمات ملکم در رفتارهای سیاسی باید گفت: «وی نگاهی لیبرالیستی به دولت و حکومت داشت و به هر حال اندیشه سیاسی ملکم بر مشروطه‌خواهی و حکومت قانونی استوار بود.»

میرزا ملکم‌خان آموختن جلوه‌های مدنیت غربی بدون هیچ چون و چرایی را توصیه می‌کرد. به نظر بسیاری از پژوهشگران و محققان، میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله فردی خودخواه، جاه‌طلب، بی‌اخلاق و پول‌پرست بوده و در واقع برای جاه‌طلبی‌های خود از جوانی تلاش کرده تا در دستگاه سیاسی و اداره حکومت نفوذ کند. انگیزه وی از واگذاری امتیازهای داخلی به دولت‌ها و موسسات بیگانه نه‌تنها پیشرفت و ترقی کشور نبوده، بلکه جانبداری از منابع بیگانگان و سود شخصی بوده است.

علی خوشدونی