بیماران همیشه خسته: مبتلایان به کم خونی

کم‌خونی وضعیتی است که در آن تعداد یا اندازه گلبول‌های قرمز یا مقدار هموگلوبین موجود در خون کاهش یافته؛ تبادل اکسیژن و دی‌اکسیدکربن بین خون و سلول‌ها دچار اختلال می‌شود. از مهم‌ترین مواد مغذی برای خون‌سازی که کمبود آنها موجب بروز کم‌خونی می‌شود می‌توان به آهن، ویتامین ب ۱۲ و اسیدفولیک اشاره کرد. از بین آنها کم‌خونی ناشی از فقر آهن از شایع‌ترین کم‌خونی‌ها است.

کد خبر: ۶۵۰۸۶۹

جام جم سرا:

علائم و عوارض کم‌خونی

کم خونی‌های خفیف، در مراحل اولیه علامتی ندارند ولی به‌تدریج عوارض مربوطه ظاهر می‌شود. اولین و مهم‌ترین عارضه کم‌خونی، خستگی است. فعالیت حیاتی افرادی که هموگلوبین خون آنها پایین است، کاهش یافته؛ زود خسته می‌شوند. ضعف و رنگ پریدگی، التهاب و سوزش زبان، زخم کناره دهان و شکنندگی ناخن‌ها و همچنین سردرد و سرگیجه از عوارض بعدی کم‌خونی است. تمایل غیرطبیعی به خوردن مواد غیرغذایی مانند خوردن خاک، خوردن یخ، نشاسته خام یا برنج خام نیز از نشانه‌های کم‌خونی فقر آهن است. این مشکل درکودکان بیشتر دیده می‌شود. کودکانی که به خوردن خاک تمایل پیدا می‌کنند؛ به‌طور غیرمستقیم از کم‌خونی خود خبر می‌دهند. کودکان کم‌خون، اشتهای خود را به غذا از دست می‌دهند و مقاومتشان در برابر عوامل عفونی کاهش می‌یابد.

چون آهن، علاوه‌بر فعالیت خون‌سازی در ساختمان عضلات و بعضی از آنزیم‌های مهم بدن نیز وارد می‌شود؛ کمبود آن منجر به کندی رشد جسمی و به‌خصوص مغزی نوزادان و شیرخواران می‌شود. این ضایعه در موارد شدیدتر ممکن است برگشت ناپذیر شده، کودک را در کند ذهنی همیشگی نگه دارد. خردسالان کم خون، اغلب ناآرام و تحریک‌پذیرند. کودکان کم‌خون در مرحله پیش دبستانی و دبستانی با ضعف یادگیری ودرک مطالب روبه‌رو می‌شوند. کم خونی فقر آهن در بانوان باردار، بر رشد جنین اثرگذاشته؛ ممکن است زمینه‌ساز سقط شود. نوزادانی که از مادران مبتلا به فقر آهن به دنیا می‌آیند؛ اکثرا کم‌وزن و ضعیف هستند.

به‌طور خلاصه، علائم و عوارض کم خونی عبارت است از:

رنگ پریدگی پوست، زبان و مخاط داخل لب و پلک چشم‌ها؛

ضعف و خستگی زودرس؛

سرگیجه، به‌خصوص به هنگام بلند شدن از زمین؛

بی‌حوصلگی، افسردگی و سایر اختلالات خلقی؛

سردرد؛

خواب رفتن و سوزن سوزن شدن دست و پاها؛

حالت تهوع؛

کاهش (و گاه افزایش) خونریزی قاعدگی؛

کاهش حافظه، توان یادگیری و نهایتا افت تحصیلی؛

تیرگی دور چشم؛

بعضی یبوست‌های مقاوم به درمان؛

برخی جوش‌های مقاوم به درمان؛

ریزش مو و گود شدن روی ناخن (یا ناخن قاشقی که در کم‌خونی‌های شدید دیده می‌شود.)

البته علائم ذکر شده به این معنا نیست که هر کس کم خونی دارد تمام علائم را دارا است و همچنین به این معنا هم نیست که اگر فردی بعضی از علائم را داشت؛ حتما کم خون است.

کم‌خونی از منظر طب سنتی ایران

اگر بخواهیم رویکردی کاملا ساده و درعین حال، عملی نسبت به کم خونی داشته باشیم؛ کم خونی عبارت است از: کاهش تولید یا افزایش تحلیل خلط دم صالح در بدن. کسی که با اصول طب سنتی آشنایی داشته باشد؛ به راحتی می‌تواند با اتکا به همین تعریف ساده، علل، علائم، عوارض و راه‌های درمان کم‌خونی را توضیح دهد، البته در نگاهی دقیق‌تر، کاهش تولید یا افزایش تحلیل هریک از اخلاط چهارگانه، می‌تواند انواعی از اختلالات خونی را به وجود آورد که ورود دقیق در این بحث، خارج از اهداف این مقاله است.

عوامل ایجادکننده کم‌خونی

متاسفانه این عوامل در زندگی روزمره بسیار فراوانند و تنها به‌برخی از شایع‌ترین آنها اشاره می‌کنیم:

۱- آلودگی آب و هوا:

و به‌خصوص سرب موجود در هوای آلوده شهرها که منجر به نوعی کم‌خونی مزمن و مقاوم به درمان، کاهش سطح بهره هوشی، خستگی مزمن و... می‌شود. به همین جهت اگر بیمار در شهرهای بزرگ زندگی می‌کند؛ با فرض بالا بودن میزان سرب در خون وی، قبل از شروع درمان، با انجام حجامت عام، نسبت به کاهش سطح خونی سرب در وی اقدام کنید. همچنین سرب از طریق سیستم‌های لوله کشی آب شهری (به‌دلیل استفاده از لوله‌های حاوی سرب) و نیز برخی ظروف غذاخوری (ازجمله ظروف استیل و ظروف مسی سفید شده با سرب) یا حتی سرب موجود در رنگ دیوار منازل هم می‌تواند وارد بدن شود.

۲- پائین بودن کیفیت واقعی تغذیه عامه مردم:

این مساله تابعیت چندانی از مسائل اقتصادی ندارد و حتی اغلب، در بین طبقات مرفه یا ساکنین شهرهای بزرگ می‌تواند شدیدتر باشد که شاید شایع‌ترین و مشکل سازترین مورد، گسترش فرهنگ استفاده از غذاهای غیرخانگی و به‌ویژه فست فودها است.

۳- استفاده از ظروف آلومینیومی، تفلون و... برای طبخ غذا.

۴- مشکلات مربوط به قاعدگی در بانوان (خونریزی زیاد، فاصله کم بین قاعدگی‌ها و...)

۵- مصرف چای و قهوه به‌ویژه بالافاصله پس از غذا.

۶- انگل‌های گوارشی (به‌خصوص در کودکان)

۷- اشکال در جذب آهن از روده مانند پولیپ روده، اسهال‌های مزمن، جراحی‌های انجام شده در روده، مصرف زیاد داروهای ضد اسید (مثل رانیتیدین، سایمتیدین، فاموتیدین، امپرازول، شربت های آنتی اسید و... چرا که اسید معده از عوامل موثر در جذب آهن است.) و...

۸- یبوست به معنای عام آن.

۹- خونریزی‌های ضعیف و دنباله‌دار گوارشی (مثلا در زخم معده، سرطان روده، هموروید (بواسیر، شقاق مقعد و...)

۱۰- مصرف داروهایی مثل کلستیرامین، پانکراتین و تتراسایکلین.

۱۱- میزان نیاز به آهن براساس سن، جنس و وضعیت فیزیولوژیکی افراد متفاوت است. در برخی مقاطع سنی یا حالات ویژه، نیاز بدن به آهن افزایش می‌یابد که اگر این نیاز تامین نشود؛ حتی در صورت سلامت فرد، ایجاد کم خونی مورد انتظار است؛ مثلا زنان باردار به علت افزایش حجم خون، رشد جنین و جفت و سایر بافت‌ها به آهن بیشتری نیاز دارند؛ به همین دلیل بیش از سایرین در معرض خطر کم‌خونی قرار دارند.

در شیرخواران هم، در صورت سلامت مادران، میزان آهن موجود در شیر مادر برای ۶ـ۴ ماه اول زندگی کافی است و پس از آن باید با مکمل‌های طبیعی، نسبت به رفع نیاز کودک به آهن اقدام کرد؛ اما نوزادانی که با وزن کم متولد می‌شوند؛ از سه ماهگی نیاز به آهن اضافی دارند. بستن پیش از موقع بند ناف، به این دلیل که نوزاد را از یک سوم کل خونش محروم می‌کند، خطر فقر آهن را افزایش می‌دهد.

دوران نوجوانی و شیردهی نیز از ایام خاص افزایش نیاز آهن به حساب می‌آیند.

۱۲- عفونت‌های مزمن و درمان نشده.

پیشینیان ما بسادگی این مشکل را حل کرده بودند. غذا را در ظروف مسی طبخ می‌کردند و برای هم زدن آن هم از ملاقه‌ای آهنی استفاده می‌کردند؛ به این ترتیب، غذایی طبخ می‌شد که حاوی مقادیر کافی مس و آهن بود. استفاده از ظروف چدنی نیز به‌دلیل آزاد کردن مقادیر زیادی آهن، همان خاصیت را داشت

عوارض درمان به شیوه طب کلاسیک

در طب کلاسیک، مهمترین روش درمانی، استفاده از مکمل‌های خوراکی (و گاه تزریقی) آهن و نیز اسید فولیک است، اما به دلایل زیر این درمان‌ها کارآیی یا پذیرش کافی در بیماران ندارند:

۱- عدم تحمل گوارشی فرآورده‌های حاوی آهن در بسیاری از بیماران.

۲- هزینه زیاد درمانی (هزینه اقدامات تشخیصی، ویزیت‌های سریال پزشکی و بالا بودن قیمت برخی فرآورده‌های خاص.)

۳- عوارضی مثل تغییر رنگ مینای دندان در نوزادان و شیرخواران و بعضا تیرگی پوست در کودکان و بزرگسالان.

۴- اکثر کودکان نسبت به مصرف این‌گونه فرآورده‌ها مقاومت نشان می‌دهند و مبارزه مادر و فرزند بر سر مصرف شربت آهن، صحنه‌ای آشنا برای بسیاری از خانواده‌ها است.

۵- اثربخش نبودن درمان: به تجربه دیده شده است که در بسیاری از بیماران، به‌رغم تکمیل دوره درمانی با مکمل‌های شیمیایی آهن؛ کم خونی، درمان نمی‌شود و این در حالی است که در تعداد قابل توجهی از این‌گونه بیماران، در تست‌های آزمایشگاهی، سطح هموگلوبین طبیعی می‌شود، اما علائم کم‌خونی کماکان باقی می‌مانند که این مساله نشانه ناکارآمدی این‌گونه روش‌های درمانی از سویی و قابل اطمینان نبودن تست‌های آزمایشگاهی از سوی دیگر است. جالب‌تر اینکه بسیاری از بیماران که با علائم واضح کم‌خونی مراجعه کرده‌اند و با اقدامات درمانی طب سنتی، مورد درمان قرار گرفته‌اند تا آنجا که علائم ایشان به‌طور کامل از بین رفته است؛ اما هم در ابتدا و هم در انتهای دوره درمان، مقادیر آزمایشگاهی تقریبا یکسانی داشته‌اند که این مساله هم، تایید دیگری است بر اعتقاد مبنی بر عدم صلاحیت نتایج آزمایشگاهی در تشخیص و درمان بسیاری از بیماری‌ها. بنابراین به همه بیماران و نیز پزشکان توصیه می‌شود که در درمان کم‌خونی، با اتکا بر علائم بالینی اقدام کنند و نه با توجه به نتایج آزمایشگاهی.

درمان با آهن یونیزه

یک میخ آهنی یا یک قطعه آهن آهنگری شده را به هنگام پخت غذاهای آبکی داخل ظرف غذا بیندازید تا در طول مدت طبخ غذا، مقادیر فراوانی آهن یونیزه و قابل جذب را در غذا آزاد کند؛ البته و به‌طور مشخص، منظور ما قطعه آهنی است که چکش کاری شده و داخل کوره رفته باشد؛ چنین قطعه آهنی، به‌راحتی و در مقادیر فراوان، آهن یونیزه آماده جذب آزاد می‌کند. در آهنگری‌های قدیمی، یافتن چنین چیزی کاری ساده است. فراموش نکنید که میخ‌های فولادی موجود در ابزارفروشی‌ها، برای این کار مناسب نیستند. یک راه مناسب دیگر آن است که این قطعه آهن را روی شعله اجاق گاز قرار دهید تا به طور کامل سرخ شود سپس آن را در ظرف آبی بیندازید. با چند بار تکرار این عمل، ظرف آب تبدیل به یک منبع سرشار از آهن یونیزه خواهد شد که به راحتی می‌توانید از آن به‌خصوص برای رفع کم‌خونی کودکان استفاده کنید.

این کار بسیار ساده و ارزان، برای درمان کم‌خونی فقر آهن کاملا موثر است و در عین حال، عوارض ناشی از مصرف داروهای حاوی آهن، مثل عدم تحمل گوارشی و مانند آنها را به دنبال ندارد. مزیت دیگر این کار این است که چون همه اعضای خانواده از این غذا استفاده می‌کنند؛ کم‌خونی‌های پنهان و تشخیص داده نشده در دیگر اعضای خانواده نیز خود به خود درمان می‌شود. برای اطمینان قلبی از اثربخشی این روش، می‌توانید مدتی بدون اطلاع اعضای خانواده نسبت به این کار اقدام کنید؛ پس ازمدتی نه‌چندان طولانی، شاهد افزایش نشاط و تحرک در بین آنها خواهید بود. اگر با این کار طعم یا مزه غذا عوض می‌شود؛ مدت زمان جوشیدن آهن را کم کنید و آن را در حدی تنظیم کنید که با عدم تغییر طعم و رنگ غذا، بتوانید این کار را ادامه دهید. با توجه به اینکه با شرایط فعلی زندگی، همه ما، تقریبا همیشه در معرض ابتلا به کم‌خونی هستیم؛ سعی کنید که این عمل را به صورت یک عادت تغذیه‌ای درآورید؛ البته فراموش نکنید که هنگام کشیدن غذا، میخ یا نعل را از آن خارج کنید!

پیشینیان ما بسادگی این مشکل را حل کرده بودند. به این ترتیب که غذا را در ظروف مسی طبخ می‌کردند و برای هم زدن آن هم از ملاقه‌ای آهنی(معروف به حسوم) استفاده می‌کردند و جالب اینکه در فواصل هم زدن غذا، می‌گذاشتند ملاقه داخل غذا معلق بماند؛ به این ترتیب، غذایی طبخ می‌شد که حاوی مقادیر کافی مس و آهن بود که هر دوی آنها از عوامل موثر در خونسازی هستند. استفاده از ظروف چدنی برای طبخ غذا نیز به‌دلیل آزاد کردن مقادیر زیادی آهن، همان خاصیت را داشت، تا آنجا که خانواده‌هایی که عادت به استفاده از ظروف چدنی دارند؛ تقریبا هیچ گاه دچار این مشکل نمی‌شوند. بنابراین توصیه ما به همه خانواده‌ها این است که برای جلوگیری و درمان کم‌خونی و داشتن خانواده‌ای پرانرژی و نشاط، از این ظروف برای طبخ غذا استفاده کنند.

در بین غذاهای مختلف، بهترین غذاها برای خون‌سازی، گوشت و عسل هستند. بهترین گوشت، گوشت گوسفند و شتر است. از گوشت گاو و گوساله، مرغ ماشینی و ماهی، توقع چندانی نداشته باشید. بهترین حالت برای استفاده از گوشت در افراد کم‌خون، حالت کبابی و پس از آن پختن در شیشه و پختن در شیر است. اگر علاقه‌ای به این روش‌ها ندارید، از روش‌های دیگر استفاده کنید، ولی سراغ سرخ کردن گوشت نروید.

روشهای دیگر

تکلیف عسل روشن است. به هر شکل که مایلید آن را در برنامه غذایی روزمره خود بگنجانید؛ اما خوردن شربت عسل، در بین سایر روش‌ها ارجح است برای خوردن این شربت دو شیوه را پیشنهاد می‌کنیم:

الف- مقدار دلخواهی عسل را در آب حل کنید (حداقل یک قاشق غذاخوری در یک لیوان آب). سپس مقداری آب لیموترش تازه (و نه آبلیمو) به آن اضافه کنید و پس از خنک شدن آن در یخچال (و نه خنک کردن آن با یخ) این نوشیدنی بسیار گوارا و لذیذ را به آرامی و جرعه جرعه میل کنید.

این نحوه استفاده از عسل که در روایات وارد شده از حضرات معصومین، به‌عنوان شربت عسل از آن یاد شده است ،در رفع طیف وسیعی از مشکلات ازجمله کم‌خونی، خستگی‌های مزمن و کمبود انرژی، انواع مشکلات گوارشی، درمان بیماری‌های عفونی، بهبود سینوزیت، کمک به تحمل بهتر روزه‌داری و... بسیار موثر است. توصیه به تمام افراد سالم و بیمار آن است که از این نوشیدنی شفابخش غافل نشوید. آب لیموترش تازه علاوه‌بر ایجاد طعمی بسیار دلنشین، دارای خواص دارویی فراوانی بوده ضمن جلوگیری از ترش شدن محلول آب عسل، با ایجاد تعادل نسبی در طبع نوشیدنی، باعث می‌شود که تقریبا تمامی افراد با هر مزاجی قادر به استفاده از این دارو باشند. توصیه ما به افراد کم خون آن است که روزی دو یا سه لیوان از این شربت گوارا را نوش جان کنند و در مدت کوتاهی شاهد آثار شفابخش آن باشند.

ب- یک روش بسیار موثر در درمان کم‌خونی آن است که یک قسمت عسل را با پنج تا هفت قسمت آب و چند قطعه دارچین نکوبیده، آرام بجوشانیم تا آب آن نصف شود و روزی دو سه لیوان مصرف کنیم. این نوشیدنی به‌ویژه در درمان کم‌خونی افراد بلغمی (افراد سردمزاج و رطوبتی) بسیار موثر است و در صورت تداوم مصرف، علاوه‌بر درمان کم‌خونی، در کاهش وزن این گونه افراد نیز موثر است. افزودن آب لیموترش تازه به این نوع آب عسل نیز می‌تواند مطلوب باشد.

بسیاری از خوراکی‌های قرمز رنگ، خونسازند؛ مثل زرشک آبی و کوهی، شاتوت، عناب، چغندر رسمی (لبو)، چای ترش، زغال اخته و…

جوانه‌های حبوب و غلات در درمان کم‌خونی و البته در درمان بسیاری دیگر از بیماری‌ها بسیار مفید هستند. از آنها غافل نشوید. در این میان جوانه گندم چیز دیگری است. روزی یک قاشق مرباخوری از پودر جوانه گندم (یا ۵-۴ قاشق غذاخوری جوانه گندم تازه) را به هرنحوی که مایل هستید و تا درمان کامل علایم و عوارض کم‌خونی مصرف کنید. البته معمولا جوانه گندم به‌عنوان درمان کننده کم‌خونی کمتر مطرح می‌شود؛ اما در عمل چنین اتفاقی خواهد افتاد به‌ویژه که آثاری چون افزایش اشتها و تنظیم قاعدگی بانوان که تاثیر زیادی در درمان کم‌خونی دارند از آن قابل انتظار خواهد بود. جوانه ماش نیز به‌ویژه در درمان کم‌خونی کودکان مفید است.

گیاهان گزنه، شنبلیله و ریحان در افزایش تولید گلبول‌های قرمز در بدن بسیار موثرند.

بسیاری از خوراکی‌های قرمز رنگ، خونسازند؛ مثل زرشک آبی و کوهی، شاتوت، عناب، چغندر رسمی (لبو)، چای ترش، زغال اخته و…. می‌توانید عصاره داروهای فوق (و به‌ویژه آب زرشک و شاتوت) را با عسل شیرین و میل کنید که البته قبل از آن باید مطمئن شوید که این خواراکی‌ها با طبع شما سازگارند. در این بین، خوردن یکی دو لیوان آب انار قرمز، اثری عالی در درمان کم‌خونی دارد. اگر این نوشیدنی خوشمزه را با عسل شیرین کنید که نور علی نور خواهد بود. نکته آخر اینکه فراموش نکنید که گوجه فرنگی، رب و غذاهای مصنوعی قرمز رنگ، نه تنها جایی در این فهرست ندارند، بلکه از مظنونین اصلی ایجاد کم‌خونی هستند.

از پوشیدن لباس قرمز غافل نشوید، تاثیر این امر در افزایش خونسازی در بدن ثابت شده است.

بادکش (حجامت گرم و خشک) روی استخوان‌های پهن بدن یک روش بسیار خوب در تحریک سلول‌های مغز استخوان به خون‌سازی است. برای این کار، یک روز جلوی بدن (قسمت جلوی ران و روی استخوان جناغ سینه) و روز دیگر، قسمت عقب بدن (قسمت پشت ران، قسمت پشت ساق، روی کتف‌ها و به‌طور عرضی روی قسمت بالایی باسن) را تا چهل مرحله بادکش کنید.

حجامت: تصور عامه مردم این است که افراد کم‌خون نباید حجامت کنند. اگرچه این امر در مورد افرادی که کم‌خونی شدید دارند صادق است؛ اما در کم‌خونی‌های عادی که بین عموم مردم شایع است، حجامت؛ با خارج کردن مواد زاید و سمی از بدن (به‌ویژه سرب)، استخوان‌ها را تحریک به خونسازی می‌کند. آثار جنبی حجامت مانند افزایش اشتها و... هم در این مساله موثر است.

استفاده از این مواد غذایی به درمان کم‌خونی کمک می‌کند: روغن حیوانی، کره محلی، کنجد خام، مغزها (خام)، مویز، شاهدانه (خام)، تخم مرغ خانگی (و به‌ویژه زرده آنکه به صورت عسلی آب پز شده باشد)، خرما، برگه‌ها به‌ویژه برگه زردآلو، شیره خرما و انگور، ارده، حلواارده، توت و انجیر خشک و... .

یکی از علل کم‌خونی، مصرف نان‌های حاوی جوش شیرین است که اگرچه استفاده از آن مدت‌هاست که ممنوع شده است؛ اما همواره باید از نانوایی‌های مطمئن خرید کنید. ورزآمدن خمیر نیز یکی از مهم‌ترین عوامل در انتخاب نان مصرفی در کسانی است که از کم‌خونی رنج می‌برند.

یک نسخه لذیذ و موثر: هر روز یک عدد سیب را (که بهتر است سیب سرخ یا سیب گلاب باشد) با پوست رنده کرده، دو قاشق غذاخوری گلاب، دو قاشق غذاخوری عرق بیدمشک و یک قاشق غذاخوری عسل به آن افزوده میل کنید. این خوراک گوارا و خونساز، تاثیر بسزایی در آرامش اعصاب نیز دارد. برای تاثیر بیشتر این نسخه (به‌ویژه اثر آرام بخشی آن)، می‌توانید یک قاشق چایخوری تخم ریحان یا فرنجمشک نیز به آن اضافه کنید. این ترکیب، همچنین برای درمان انواع مشکلات قلبی و به‌ویژه ضعف عضلات قلب و نیز شجاع نمودن افراد ترسو و کم دل! موثر است.

نکته مهم در درمان کم‌خونی، رفع فقرآهن است که باید درمان را تا یکی دو ماه پس از رفع کامل علایم و عوارض ادامه داد تا ذخایر مغز استخوان نیز از آهن سیراب شوند.|دنیای اقتصاد|عاطفه چهره گشا