آیت الله فاضل از اوان نوجوانی تاکنون لحظه ای از کوشش و تکاپوی علمی دست نشسته و طی
دهها سال با جدیت به این امر پرداخته است.
این نشاط علمی در ساحتهای گوناگون خود را نمایانده که به ذکر گوشه هایی از آن می پردازیم:
1- تدریس : ایشان همواره در کنار درس خواندن به تدریس نیز می پرداخت و در سالهای دوم یا
سوم تحصیلی یعنی از 15 16 سالگی به پرورش شاگردان مبادرت ورزید.
ابتدا در کلاسهای او70
80 نفر حضور می یافتند و در 19 سالگی جلسات درسش آنقدر گسترش یافته بود که اغلب
صدها نفر در آن حاضر می شدند.
از آیت الله فاضل نقل است که یک وقت من بحث ارث از کتاب شرح لمعه را درس می دادم ،
حدود 70 - 80 نفر از طلاب حوزه آن روز (حدود 50 سال پیش) به درس من می آمدند که سن من
از همه آنها کمتر بود.
به تدریج آوازه نبوغ و برجستگی علمی ایشان فراگیر شد و حتی موجب پاره ای شوخی ها نزد
بزرگان حوزه نیز گردید.
مرحوم آیت الله بدلا از بزرگان صاحبدل حوزه علمیه قم پیرامون شهرت
علمی آیت الله محمدفاضل در کتاب خاطرات خود جریان شیرینی زیر را نقل می کند.
او می گوید:«وقتی مراجعات اجتماعی مرحوم بروجردی و استفتاؤ از ایشان فزونی گرفت ، جلسه استفتائی
تشکیل دادند.
این جلسه به صورت مستمر در منزل ایشان تحت عنوان جلسه استفتائات ترتیب
می یافت که بنده هم در آن شرکت می کردم و ریاست آن را آقای فاضل (پدر آقای شیخ محمد
فاضل لنکرانی که در حال حاضر در شمار مراجع هستند) به عهده داشتند....
یک بار ، یکی از مسائل مشکل را برای تحقیق آوردند تا ما روی آن کار کنیم. ما هم با کمک منابع
موجود ، از جمله جواهرالکلام و وسائل الشیعه ، تحقیقاتی انجام دادیم و حاصل آن را خدمت
مرحوم بروجردی ارائه کردیم.
ایشان شبهه هایی به نظرشان رسید; مطرح کردند. ما ناچار شدیم
دوباره تجدیدنظر کنیم و مجددا خدمت ایشان برسیم.
روال کار هم بدین نحو بود که ما
نوشته هایمان را در اختیار آقای فاضل قرار می دادیم و او هم در جنب آقای بروجردی می نشست
و مطالب را به ایشان ارائه می نمود.
بعد از این که مساله غامض فوق الذکر را مورد تجدیدنظر قرار
دادیم ، در اختیار آقای فاضل گذاشتیم و ایشان هم در اختیار مرحوم آقای بروجردی گذاشتند.
از
قضا این بار ، جواب ، مورد پسند آقای بروجردی قرار گرفت.
آن مرحوم به شوخی خطاب به آقای
فاضل گفتند:«به گمانم شما دیشب با محمد آقایتان این مساله را بحث کرده اید و به نتیجه
رسیده اید!» (ظاهرا از همان موقع یعنی حدود چهل سال پیش نبوغ و استعداد آقا شیخ محمد
فاضل لنکرانی ، برای آقای بروجردی مشخص بوده و حتی ایشان را از پدرش در فقه و اصول
قوی تر می دانسته است.
تقریرات درس آقای بروجردی هم به قلم آقای شیخ محمد فاضل در
زمان حیات مرحوم بروجردی نگاشته و چاپ شد و به نظر آن مرحوم هم رسید و مورد پسند
ایشان قرار گرفت».
2- در دهه 40 محمد جزو مدرسان بزرگ و سرشناس حوزه بود و در درس کفایهالاصول او (که
آخرین کتاب سطح عالی و دشوارترین کتاب آن دوره است) بیش از 600 نفر شرکت می جستند و
چون مطالب آن جلسات بر روی نوار ضبط می شد، هنوز هم آن نوارها مورد مراجعه طلبه های
جوان می باشد.
در اوایل دهه 50 ، تدریس در عالی ترین مقطع تحصیلی حوزه را آغاز کرد و به
تدریج صوت و صیت آیت الله محمد فاضل لنکرانی در حوزه ها پیچید و این در شرایطی بود که
بسیاری از شاگردان ، از استاد 30 40 ساله خود سالمندتر بودند.
هم اکنون با گذشت حدود 30 سال همچنان بی وقفه به تدریس درس خارج فقه و اصول مشغول بوده و تحت هیچ شرایطی حوزه را رها نکرده است حتی یک وقت شهید بهشتی از ایشان گله کرده بود که شما برای کمک به ما تهران نمی آیید و ایشان پاسخ داده بود: شماها حوزه را رها می کنید و از توجه عمیق به آن غافلید و در حوزه دیگر کسی نمانده که من به تهران بیایم.
امام نیز به حضور ایشان در قم خیلی عنایت داشتند.
مرحوم حاج احمدآقا خمینی می گفت : ما هر
وقت لازم بود برای عده ای نامه بفرستیم و کاری رجوع کنیم ، اسم آقای فاضل را هم به امام
می دادیم و امام به اسم آقای فاضل که می رسید می فرمود: ایشان باید در حوزه باشد.
این امر
نشانگر دوراندیشی امام است که از اول متوجه بودند حوزه در آینده به چنین شخصیتی نیاز دارد.
2- تالیفات : در کنار تدریس ، آنچه به عنوان جلوه ای دیگر از نشاط و تکاپوی علمی ایشان به شمار
می رود ، کتابهای تخصصی و علمی اوست که امروزه در حوزه ها مورد بحث و استفاده قرار
می گیرد.
ایشان حدود 32 عنوان کتاب تالیف کرده اند که در مجموع بیش از 80 جلد را شامل
می شود. در زیر به توضیح بعضی از این عناوین می پردازیم :
نهایهالتقریر: قبلا پیرامون این اثر و اعتبار علمی آن سخن گفتیم. این کتاب مجموعه تقریرات
ایشان از درسهای آیت الله بروجردی است که در 25 سالگی پس از ملاحظه آن مرحوم و با دستور
ایشان به چاپ رسید.
اثر مزبور در زمان انتشار ، انعکاس وسیعی در حوزه های علمیه کشور
داشت زیرا باتوجه به سن کم نویسنده و غنا و متانت علمی کتاب ، فضلای حوزه نمی توانستند
باور کنند یک جوان بیست و چند ساله از پس تالیف چنین اثر سترگی برآمده باشد تا آنجا که
آیت الله فاضل پیرامون این ناباوری می گوید: روزی پدر به منزل آمدند و ناراحت بودند.
علت
ناراحتی را پرسیدم ، فرمودند: فلان آقا که از علمای بزرگ هم هست مرا دیده و می گوید: فلانی این
هم شد کار که شما کتابی را بنویسی و به نام پسرت چاپ کنی؛ هرچه گفتم : والله حتی یک کلمه را
من ننوشته ام و همه را شخص محمد زحمت کشیده و نوشته است. او باور نکرد.
اما وقتی داوری از سوی مراجع تقلید کنونی باشد ، این اثر جلوه ای دیگر می یابد.
در این زمینه
حجت الاسلام والمسلمین جواد فاضل لنکرانی خاطره زیر را نقل می کند: روزی در کتابخانه
خصوصی مقام معظم رهبری خدمت ایشان رسیدم.
بعد از صحبت ها ، ایشان برخاستند و از یک قفسه ، کتابی را آوردند.
ابتدا تعجب کردم که چه کتابی را می خواهند بیاورند؛ بعد فرمودند: این
کتاب پدر شماست.
ایشان سپس یادداشت خود در صفحه اول کتاب را نشان دادند که به عربی
مرقوم داشته بودند:«من در سال 1378 قمری (حدود 48 سال قبل) وقتی از مشهد به قم آمدم ، شنیدم آقای بروجردی درس صلوه را گفته و آقای فاضل لنکرانی هم نوشته اند و چاپ شده است لذا به بازار رفتم و آن را به فلان مبلغ خریدم».
این امر نشان می دهد که آن موقع هم اعتبار این کتاب خیلی مطرح بوده است.
همچنین از آیت الله العظمی وحید خراسانی از مراجع بزرگوار تقلید نیز نقل شده که فرمودند: من
در درس خرد نظرات آقای بروجردی را از کتاب نهایهالتقریر نقل می کنم (و به طور طبیعی یک
مجتهد مثل آقای وحید گاهی نظر آقای بروجردی را قبول و گاه رد می کند).
وقتی من به نظر آقای
بروجردی اشکال می کنم ، بعد از درس طلبه ها سراغ من می آیند و گاهی می گویند: شاید این کسی
که نظر آقای بروجردی را تقریر کرده ، (یعنی آیت الله فاضل لنکرانی) اشتباه نوشته باشد (زیرا این
کتاب تقریرات درس آقای بروجردی است و تقریر یعنی آنچه شاگرد از نظریه استاد می فهمد) اما
من به شاگردانم گفته ام من در حق این تقریرکننده احتمال اشتباه نمی دهم.
3- کتاب تفصیل الشریعه: قبلا پیرامون علاقه و اعتقاد آیت الله فاضل لنکرانی به مرحوم امام
خمینی (ره) سخن راندیم و دیدیم که آیت الله فاضل در دروس خود از مبانی فقهی و اصولی ایشان بیشترین بحث را طرح می کنند و به دلیل اعتقادی که به مظلومیت علمی امام خمینی دارند ، کار عظیم کتاب تفصیل الشریعه را در شرح تحریرالوسیله آغاز کردند که تاکنون 30 جلد از آن تالیف شده که 26 جلد آن نشر یافته است و یکی از آرزوهای ایشان این است که بتواند شرح مزبور را به اتمام برساند.
این کتاب علاوه بر شهرت و انتشار در حوزه های علمیه ایران ، در حوزه های علمیه کشورهای
عرب و خلیج فارس هم شهرت فراوانی دارد.
از حضرت آیت الله آقای سیدکاظم حائری (از
مراجع کنونی ) نقل است که در بین کتابهای استدلالی که پیرامون مباحث حج نوشته شده ، کتاب
آقای فاضل بهترین کتاب است.
از سوی دیگر امام خمینی نیز به این اثر توجه ویژه داشتند. حجت الاسلام والمسلمین نورمفیدی
امام جمعه گرگان پیرامون توجه حضرت امام به کتاب مزبور می گوید:«زمانی که امام از تبعید
برگشتند و به قم آمدند از آیت الله فاضل برای جلسه استفتائات دعوت کردند ، اما ایشان به امام
عرض کردند اگر به آنجا بیایم از کار اصلی ام که شرح تحریرالوسیله است باز می مانم ، امام هم
فرمودند: شما همان کار را انجام دهید.
معلوم می شود امام این شرح را دیده و روی آن عنایت
داشته اند.
از آیت الله العظمی وحید خراسانی نیز نقل است که پیرامون این کتاب فرمودند: این از شانس های
بزرگ آقای خمینی است که شخصیتی مثل آقای فاضل شرح کتاب ایشان را نوشته است.
همچنین از برخی نزدیکان مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی نقل شده که معظم له با دیدن برخی
از مجلدات این کتاب ، از مقام علمی و برجستگی فقهی ایشان ، تقدیر وافری نموده بودند.
4- ائمه اطهار یا پاسداران وحی در قرآن کریم : آثار آقای فاضل فقط محدود به حوزه مسائل
فقهی نیست ، بلکه نیازهای فکری جامعه و نسل جوان را نیز در بر می گیرد. ایشان به تناسب
شرایط روز نیز آثاری را نگاشته اند که کتاب ائمه اطهار یا پاسداران وحی از آن جمله است.
پس از
انتشار کتاب شهید جاوید این اثر مشترکا با آیت الله شهاب الدین اشراقی (داماد حضرت امام خمینی) تالیف شد زیرا آن دو بزرگوار در کتاب مزبور ، اشکالاتی دیدند لذا در ثلث پایانی این کتاب به نقد آن پرداختند ، اما در شرایطی که باند منحرف و توطئه گر مهدی هاشمی شدیدا دست اندرکار ترور افراد مختلف اعم از روحانی و دانشگاهی بود و از جمله آیت الله شمس آبادی
را به دلایل ! مختلف ازجمله به جرم ! مخالفت با نظریه کتاب شهید جاوید به طرز فجیعی به
شهادت رسانده و در چاه انداخته بود ، این کار بس خطرناک می نمود ، اما آیت الله فاضل اعتقاد
داشت:«سر که نه در راه عزیزان بود ، بار گرانی است کشیدن به دوش» و:«سر خم می سلامت ، شکند اگر سبویی» ! لذا دست به کار تالیف این کتاب شد.
نقل است که مرحوم پدر آقای فاضل چندین بار گفتند چاپ این کتاب برای شما خطر دارد ، از
انتشار آن خودداری کنید و ایشان بعد از 2 مرتبه سکوت و احترام به پدر ، مرتبه سوم در جواب
گفتند ، در صورتی که ما احساس تکلیف کنیم چه می فرمایید؛ پدر نیز گفتند: با این حال ، من دیگر
مانع نمی شوم.
آیت الله العظمی فاضل لنکرانی در این زمینه زمینه های تالیف این کتاب می گویند: وقتی کتاب
شهید جاوید منتشر شد ، دیدیم نویسنده این کتاب برای این که کتابش انتشار پیدا کند می خواهد
از امام مایه بگذارد.
آن موقع آقای اشراقی هم خدا رحمتش کند قم بود ، به ایشان گفتم یک
شب نویسنده این کتاب را دعوت کنیم و یک سلسله سوالاتی راجع به این کتاب از ایشان داشته
باشیم.
شب سه شنبه ای قرار شد ایشان به منزل آقای اشراقی بیاید ، من هم باشم و سه نفری
بنشینیم و بحث کنیم.
ایشان در آن قرار نیامد. ما دنبال کردیم و قرار شد سه شنبه آینده بیاید. در آن
روز هم ما مطالبی به آن سوالات خودمان اضافه کردیم و باز نیامد. مجددا قرار شد ملاقاتمان برای
سه شنبه هفته بعد باشد.
باز ما یک سلسله مطالبی را اضافه کردیم و منتظر بودیم که باز هم ایشان
نیامدند.
من به آقای اشراقی گفتم حالا که این طور شد ، بیایید این مطالب را با هم تکمیل و منتشر کنیم و به این ترتیب ما پاسخ این کتاب را دادیم.
ولی چاپ این کتاب نیز خود قصه ای دارد و جز با امدادهای الهی صورت نگرفته است. آیت الله
العظمی فاضل پیرامون نحوه انتشار کتاب نیز می گویند: اینجا یک شبه کرامتی هم در کار بود.
وقتی
این کتاب را نوشتیم ، من که پول نداشتم آن را چاپ کنم ، آقای اشراقی با این که وضع مالی خوبی
داشتند ولی هم در آن شرایط پولی در اختیار نداشت که چاپ کند در نتیجه کتاب روی دستمان
ماند.
یک شب مرحوم آقای بروجردی را در خواب دیدم در اتاقی روی تشکی که شاید یک وجب
ضخامت داشت ; با یک لباس بسیار فاخر نشسته و حاج احمد خدمتکار ایشان هم مقابلش
ایستاده بود ، ما وارد شدیم و چند دقیقه نشستیم و پا شدیم که خارج شویم ، ایشان مرا صدا زد و
اشاره کرد که بیا جلو ، رفتم.
ایشان خم شد و از زیر تشکش یک اسکناس 100 تومانی که آن موقع
خیلی پول بود به من داد و گفت : این صد تومان را بگیرید و صرف چاپ کتاب کنید. از فردای آن
روز ، راه برای ما باز شد. دیدیم دیگر می توانیم کتاب را چاپ کنیم.
تالیف این کتاب در آن زمان از حیث دفاع از ساحت اهل بیت و بویژه حضرت اباعبدالله الحسین
علیه السلام چنان اهمیتی داشت که پدر آیت الله فاضل لنکرانی در روزهای آخر عمر به ایشان
گفته بود ، در سرای آخرت ، امیدم به این کتاب تو می باشد.
بازتاب انتشار کتاب
وقتی کتاب شهید جاوید چاپ شد ، برای عده ای این توهم و تبلیغات بود که طرفداران امام به این
کتاب تمایل و اعتقاد دارند و طلاب طرفدار امام «طلاب شهید جاویدی» هستند که البته دست ساواک هم در پخش این شایعه محسوس بود ، اما پس از انتشار کتاب پاسداران وحی این شایعه کاملا خنثی شد. حجت الاسلام والمسلمین سیدحسین خمینی نواده حضرت امام و فرزند
آیت الله شهید سیدمصطفی خمینی نیز می گوید: خود حاج آقا شهاب (اشراقی داماد امام خمینی) به من گفت : آقای حاج آقا مصطفی به ما (اشراقی و فاضل لنکرانی) گفت شما چنین کتابی (را در رد کتاب شهید جاوید) بنویسید.
3- آیت الله العظمی فاضل نیز در این مورد می گویند: روزی حاج آقا مصطفی خمینی فرزند حضرت
امام گفتند: ما از شما خیلی ممنون و بسیار خوشحالیم که این اتهام را از امام و بیت ایشان دور
کردید زیرا این توهم وجود داشت که ما طرفدار این کتاب هستیم ، اما با تالیف این کتاب توسط
شما (که شاگرد درجه یک آیت الله خمینی هستید) و آقای اشراقی (که داماد ایشان است) ، کلا این
شایعه زدوده شد.
معظم له کتاب «اهل بیت یا چهره های درخشان در قرآن کریم» را هم به طور مشترک با مرحوم
آیت الله اشراقی نگاشتند.
سایر آثار ایشان عبارت است از:
1- مدخل التفسیر در علوم قرآن (عربی)
2- تفسیر سوره حمد (عربی)
3- تقیه مداراتی (فارسی)
4- آیین کشورداری از دیدگاه امام علی (ع) تحقیق و تحلیل در عهدنامه مالک اشتر (این کتاب به زبانهای آذری و عربی نیز ترجمه شده است.)
5- عصمت انبیاء (علی نبینا و آله و علیهم السلام)
6- مجمع الفهارس - مجموعه فهرست های بحارالانوار ، الغدیر و المیزان
7- معتمدالاصول - تقریرات اصول امام خمینی (در دو جلد)
8- تبیان الاصول - تقریرات درسی معظم له - در چهار جلد (عربی)
9- احکام الحج ، حاشیه بر کتاب حج تحریرالوسیله (عربی)
10- القواعد الفقهیه قواعدی که جنبه شمول و گسترش در اکثر احکام فقهی را دارند (عربی)
11- تقریرات درس خارج اصول ایشان در شانزده جلد (فارسی)
12- تقریرات الاصول - تقریرات درسی آیت الله بروجردی (عربی)
13- شرح فروع «الاجتهاد و التقلید» از کتاب العروهالوثقی (عربی)
14- حاشیه بر کتاب «العروهالوثقی» (عربی)
15- رساله ای در قاعده فراغ و تجاوز (عربی)
16- حاشیه بر کتاب الطهاره مصباح الفقیه محقق همدانی (عربی)
17- کتاب الصوم (عربی)
18- کتاب القضاء (عربی)
19- المسائل المستحدثه (عربی)
20- رساله ای در حکم نماز در لباس مشکوک (عربی)
21- رساله ای در خلل حج و عمره (عربی)
22- الاحکام الواضحه (فتاوی عربی)
23- مناسک الحج
24- استفتائات حول الحج
25- استفتائات حج
26- جامع المسائل (مجموعه ای از استفتائات و پاسخ های معظم له در دو جلد.)
27- رساله توضیح المسائل (فارسی)
28- مناسک حج (فارسی)
همچنین عناوین دیگری از آثار ایشان در مرحله آماده سازی قرار دارد که به یاری حق در اختیار پژوهندگان قرار خواهد گرفت.
آنچه در نگاه اول به ذهن متبادر می شود این است که چنین حجم زیادی از تالیف توسط یک نفر آن هم در کنار فعالیتهای وسیع اجتماعی و سیاسی ، خارق العاده است.