جامعه در جنبش مشروطه ایران

دو رویکرد اصلاحات حکومتی و اجتماعی را می‌توان در سلطنت قاجار تشخیص داد. عباس‌میرزا ولیعهد فتحعلیشاه قاجار آغازگر مجموعه‌ای از اصلاحات درون نظام بود. پس از او امیرکبیر و میرزاحسین‌خان سپهسالار در اصلاح امور کوشیدند، اما مقاومت فساد درونی دربار قاجار، مانع از به ثمر نشستن این روش گردید. رویکرد دوم را می‌توان در اصلاح و تغییر امور از درون جامعه و در کنشگری سه طبقه روحانیون، تجار و روشنفکران ملاحظه کرد.

روحانیت خط اول رهبری جامعه را هم در جنبش مشروطه و هم در جنبش تنباکو بر عهده داشت. برخی جنبش تنباکو را یک تمرین برای مشروطه خوانده‌اند و روحانیون در تحریم تنباکو نقش بارزی داشتند. در تبریز روحانیون بر علیه این قرارداد سخنرانی‌ها کرده و تلگراف‌هایی در اعتراض به این قرارداد به شاه ارسال کردند. در اصفهان نیز عالم مشهور شهر آقانجفی به همراه برادرش، مردم را به تظاهرات دعوت کرده و در آن اعلام کردند که توتون و تنباکو نجس و استعمال آن حرام است. حکمی که در کمتر از یک ماه در یازدهم آذر 1270 توسط میرازی شیرازی رهبر مذهبی شیعیان در سامرا تکرار شد و حکومت مجبور به عقب‌نشینی گردید. در دوران مشروطه نیز می‌توان رهبری روحانیون را ملاحظه کرد. در اولین اعتراض‌ها که منجر به تحصن در حرم شاه‌عبدالعظیم شد، روحانیون و طلاب به همراه بازرگانان و اصناف حضور داشتند و چهره‌هایی مانند سیدمحمد طباطبایی و سید عبدالله بهبهانی نماد مشروطه شدند.

اندیشه مشروطه توسط روشنفکران در کتاب‌ها و رساله‌هایی که ارائه کردند، مطرح شده است. روشنفکران عموما داعیه‌دار حکومت‌هایی مبتنی بر قانون بودند. میرزا فتحعلی آخوندزاده، مستشارالدوله، طالبوف، ملکم‌خان، مجدالملک، شیخ احمد روحی‌کرمانی، میرزا آقاخان کرمانی، میرزا حسن‌خان خبیرالملک و... از روشنفکران بنام آن روزگار بودند که اندیشه‌های‌شان تاثیرگذار بود.

اگرچه روشنفکران و روحانیون نقش بی‌بدیلی در حیات سیاسی و اعتراضی آن روزگار داشتند، از نقش روزنامه‌ها نمی‌توان غافل ماند. جالب است که ناصرالدین شاه ممنوعیت ورود روزنامه‌هایی مانند اختر و قانون را اعلام کرده بود و این دو روزنامه مخفیانه وارد کشور می‌شدند. تاثیر روزنامه‌ها را که بیشتر تحت تاثیر روشنفکران بودند به صورت ملموس می‌توان در جنبش تنباکو ملاحظه کرد. روزنامه اختر در آذر 1269 شمسی به افشای قرارداد انحصار خرید و فروش تنباکو توسط تالبوت انگلیسی پرداخت و تقریبا یک سال بعد با رهبری روحانیت و مبارزه تجار با این قرارداد، فتوای تاریخی تحریم تنباکو صادر شد.

از دیگر روزنامه‌های آن روزگار می‌توان به نشریه‌های حکمت، ثریا، پرورش، حبل‌المتین و قانون اشاره کرد. این روزنامه‌ها آگاهی ایرانیان را از تغییرات در کشور‌های آسیایی و اروپایی تامین می‌کردند. روزنامه‌های ایرانی با وجود تعداد محدودشان تاثیر به‌سزایی در آگاهی ایرانیان از اقصی نقاط جهان داشتند. جالب اینجاست که در حد فاصل شش ماه تا ده ماه پس از پیروزی مشروطه تعداد روزنامه‌ها از شش به صد عنوان رسید که این نشان از آمادگی جامعه ایرانی برای گسترش در زمینه مدنی داشت.

در کنار روحانیت و روشنفکران، تجار نقش برجسته‌ای در تحولات سیاسی و تاریخی داشتند. تجار ایرانی از آغاز دوران ناصری از هجمه تجارت خارجی متضرر شدند و برای جبران آن دست به اقدامات عدیده‌ای زدند. تاسیس و شرکت‌های اقتصادی، سرمایه‌گذاری در صنایع و راه‌ها، تلاش برای تاسیس بانک و اقدام به تشکیل مجلس وکلای تجار از جمله این اقدامات بود. جنبش تنباکو و مشروطه عرصه اصلی کنشگری این طبقه از جامعه ایرانی بود. تجار سرشناسی مانند حاج محمدحسن امین‌الضرب نقش برجسته‌ای در تحولات آن روزگار داشتند.

سیدجمال‌الدین اسدآبادی پیش از ترک کشور اقدام به تاسیس انجمنی مخفی کرد و تشکل‌ها پیش از انقلاب مشروطه گسترش یافت و به مجامعی برای تحقق پیروزی ملت تبدیل شد. در این میان مرکز غیبی، حزب اجتماعیون عامیون، مجمع آدمیت، کمیته انقلابی و انجمن مخفی نقش مهمی داشتند.

روحانیون، روشنفکران و تجار ارتباطات سازنده‌ای با هم داشتند. روشنفکران و روحانیون با برقراری ارتباط با هم بی‌میل نبودند. سیدجمال‌الدین اسد‌آبادی نامه‌ای به میرزای شیرازی نوشت و در آن به آسیب‌های این قرارداد پرداخت. تجار نیز ارتباطات گسترده‌ای با روحانیون داشتند و مسجد پایگاهی برای سامان‌دهی اعتراضات بود. بین روشنفکران و تجار هم ارتباطات جالب توجهی وجود داشت. برخی از روزنامه‌ها توسط تجار تامین مالی‌ شده و توسط ایشان رد و بدل می‌شد. حاج‌محمدحسن امین‌الضرب تاجر بزرگ و تاثیرگذار آن دوران تحت تاثیر سیدجمال‌الدین اسدآبادی بود و به قول حاج سیاح بعد از این آشنایی از جمله حق‌طلبان شده بود. این تاثیرپذیری منشا آثار عدیده شد.

از سوی دیگر این پویایی جامعه بود که توانست اتحادی میان روحانیون، روشنفکران و تجار را برقرار ساخته و راه را برای پیروزی‌ ملت در جنبش مشروطه فراهم کند. کنشگری روحانیون، روشنفکران و تجار نشان از آگاهی جامعه مدنی به منافع ملی بود. پس از مشروطه، روحانیون، تجار و روشنفکران و روزنامه‌نگاران نقش برجسته‌ای در تاریخ ایران داشتند و دغدغه‌های مشروطه تاریخ پیش از خود را نیز شکل داد، جامعه مدنی با مشروطه نقشی برجسته گرفت و بعد از آن نیز به ثمره‌بخشی ادامه داد. تشکل و تحزب پس از تجارب جامعه مدنی در انقلاب مشروطه، وارد فرهنگ سیاسی و اجتماعی ایران شد، استقلال صنعت نفت به واسطه اقدامات مشروطه‌طلبی کهنسال همچون مصدق حاصل آمد.

میثم قهوه‌چیان / جام‌جم