این چهارگوش دندانه‌دار چسباندنی

اما این به معنی از رده خارج شدن کامل تمبر از گردونه فعالیت‌های پستی نیست، هنوز هم برخی مردم ترجیح می‌دهند نامه‌های خود را به صورت پاکتی جابه‌جا کنند و شاید برای گیرنده نیز دریافت پستی یک پاکت که درآن کارت تبریک یا هر نوع دعوتنامه‌ای گنجانده شده، بسیار ارزشمند باشد.

ورود تمبر به ایران

تاریخچه ورود تمبر به ایران نیز به دوره ناصرالدین شاه بازمی‌گردد. سال 1865 بود که هیاتی از ایران برای تهیه طرح تمبر و مذاکره با طراحان معروف به فرانسه فرستاده شد و می‌توان گفت قدیمی‌ترین تمبر پستی ایران در دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، در سال 1247 هجری شمسی در پاریس منتشر شد. نقش این تمبر که به تمبر باقری معروف بوده، نشان رسمی دولت وقت ایران (شیر و خورشید) است که درون دایره‌ای قرار گرفته و در چهار گوشه آن قیمت هر تمبر به فارسی درج شده است.

تمبر شیر و خورشید به رنگ بنفش (یک شاهی)، سبز (دو شاهی)، آبی (چهار شاهی) و قرمز (هشت شاهی) فروخته می‌شد، اما حالا مهر نخورده آن به‌قیمت‌های بالایی در میان مجموعه‌داران خرید و فروش می‌شود. می‌توان گفت شیر و خورشید به رنگ‌های بنفش، سبز، آبی و قرمز اولین سری تمبرهای ایرانی است که فقط پنج قطعه از آنها در دنیا مانده است و قطعه‌ای از آن در ایران در سال‌های گذشته به مبلغ ۵۰۰ میلیون ریال به یک مجموعه‌دار ایرانی فروخته شده است.

با وجودی که تمبر باقری در زمان ناصرالدین شاه به چاپ رسید، اما استفاده از تمبر تا مدتی به‌سبب بی‌سر و سامانی تشکیلات پستی ایران به تعویق افتاد. سپس در سال ۱۲۸۵، از روی همین کلیشه‌ها تمبرهایی چاپ شد و در اختیار پستخانه‌ها قرار گرفت. از این تمبرها که به سری باقری معروف بود تا سال ۱۲۹۶ استفاده شد.

سال ۱۲۹۳ توزیع تمبر از انحصار دفاتر پستی خارج شد و در سال ۱۲۹۴، ایران به عضویت اتحادیه جهانی پست درآمد. مدتی بعد با پشتکار میرزاعلی‌‌خان امین‌الدوله، وزیر پستخانه، اداره ثبت و تمبر دولتی اعلام شد که از این پس تمام اسناد معاملات از قبیل نقدی و جنسی، ملکی و تجاری و تمامی نوشته‌ها از عرایض و احکام تا قبوضات و... موافق قانون باید به مُهر و تمبر و ثبت اداره مذکور برسد.

از دیگر تمبرهای دوره ناصرالدین‌شاه می‌توان به تمبرهای ناصری اشاره کرد. در واقع می‌توان گفت نخستین تمبر تصویری ایران در آگوست 1876 به سفارش گوستاو ون ریدرر، رئیس اتریشی پست ایران به روش تیپوگرافی در چاپخانه دولتی اتریش در وین به چاپ رسید. طرح این تمبر تصویر ناصرالدین شاه به رنگ سیاه روی زمینه شبکه‌ای رنگی است.

به گفته کارشناسان، از آنجا که انتشار تمبر در انحصار دولت بوده است در نتیجه پیام‌ها و تصاویر که روی تمبرها به چاپ می‌رسیده، دیدگاه‌های رسمی حکومت را در عرصه‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بیان می‌کرده است. در دوره قاجار، نقش شیر و خورشید یا تصویر شاه تنها تصویر تمبرها بود و فقط این دو، نماد ایران به شمار می‌آمدند. رویداد‌های مهم کشور نیز موضوع تصاویر روی تمبرها را رقم زده است که می‌توان در این میان به قیام مردم تبریز ضد محمدعلی شاه اشاره کرد که ستارخان تمبرهایی به چاپ رساند که در سال ۱۳۳۷ شیخ محمد خیابانی روی آن مهر آزادیستان زد.

یا سال ۱۳۳۵ در پی نهضت انقلابی کازرون، روی تمبرهای احمدشاهی، مهر ملت کازرون زدند یا انتشار تمبری با عنوان پست انقلابی ایران گیلان برای اعلام جمهوری در گیلان به رهبری میرزا کوچک ‌خان جنگلی بود که معروف به تمبر انقلاب شد.

پایان سلسله قاجاریه با زدن مهر «پست حکومت موقتی پهلوی ۹ آبان ۱۳۰۴ ـ ۱۹۲۵» روی تمبرهای مالیاتی، اعلام شد. از آن پس یا روی تمبرها چهره شاه تصویر می‌شد یا تصاویری از برنامه‌های اصلاحات اقتصادی و اجتماعی. در دوره پهلوی، برخی اقدامات عبارت بود از چاپ تمبرهای فراوان با نقوش معماری باستانی ایرانی و تصاویر شاهان هخامنشی و ساسانی، اعلام تغییر نام پِرشیا به ایران و انتشار دوره تمبر با تصاویر ورزش‌های باستانی، بزرگداشت مفاخر و مشاهیر ایرانی همچون سعدی، رودکی و ابن‌سینا، اما بارزترین ویژگی تمبرهای دوره پهلوی، اختصاص داشتن آنها به شاه و خانواده سلطنتی بود. بزرگداشت ازدواج، تولد فرزند و تاجگذاری، مضمون بسیاری از تمبرهای این دوره و چهره شاه، تصویر غالب تمبرها بود.

با پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، تصاویر و مضامین تمبرها کاملا دگرگون شد. نخستین تمبرهای پس از انقلاب که در فروردین ۱۳۵۸ منتشر شد، تصاویری از قیام مردم داشت. وقایع ۱۵ خرداد ۱۳۴۲، ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ و ۲۱ و ۲۲ بهمن ۱۳۵۷، بر تمبرها ترسیم شد که به نوعی مراحل گوناگون مبارزه مردم را تا پیروزی انقلاب بیان می‌کرد.

برخی تمبرهای منتشر شده در سال ۱۳۵۹ به‌ بزرگداشت شهید مطهری، علی شریعتی و آیت‌الله طالقانی، پیشگامان انقلاب اسلامی، اختصاص داشت. برخی تمبرهای منتشر شده پس از انقلاب به طور ویژه به کسانی اختصاص دارد که در حافظه تاریخی مردم به عنوان الگوی شهامت و مبارزه ثبت شده‌اند، مانند انتشار تمبر یکصدمین سالگرد تولد محمد مصدق در بیست و نهم اسفند ۱۳۵۸.

ته‌نقش تمبرهای ایران ـ که در دوره قاجار، تصویر شیر و خورشید و در دوره پهلوی، عبارت «دولت شاهنشاهی ایران» بود ـ در اردیبهشت ۱۳۶۰ به عبارت «جمهوری اسلامی ایران» تغییر یافت.

بر تمبرهای پس از انقلاب، موضوع شهادت به اشکال گوناگون تصویر شده است؛ ازجمله تمبرهای بزرگداشت پیشگامان انقلاب اسلامی و شهدای جنگ تحمیلی و شهیدان نهضت‌های اسلامی دیگر کشورها. جنگ تحمیلی و پیامدهای آن نیز موضوع بسیاری از تمبرهاست. برخی از این تمبرها رویدادهای مهم جنگ را بازگو می‌کند.

براساس آنچه به عنوان آیین‌نامه به تصویب مسئولان نهادهای عضو شورای تمبر کشور رسیده است، هدف از انتشار تمبرهای جاری و یادبود علاوه بر تامین نیازهای پستی کشور، طرح موضوعاتی است که با اهداف متعالی فرهنگ و انقلاب اسلامی براساس سیاست‌ها موافقت داشته باشد و شامل مناسبت‌های مهم مربوط به فرهنگ اسلامی و تاریخ اسلام، رویدادهای مهم انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر ایران باشد یا میراث فرهنگی و تجلیل از مفاخر ارزنده اسلام، ایران و جهان را دربر گیرد.

جمع‌آوری تمبر منتشر شده یکی از علاقه‌های مجموعه‌داران است، گرچه این فعالیت سلیقه‌ای است، اما یک کار فرهنگی و بعضا در مواقعی نیز اقتصادی به شمار می‌رود. به گفته مجموعه‌داران قیمت تمبر از آنجا که تولید نمی‌شود، همواره رو به افزایش است و با گذشت زمان ارزش آن بالا می‌رود و گردش آن در بین مجموعه‌داران نیز از طریق خرید و فروش صورت می‌گیرد. آنان بر این باورند که مجموعه‌داران ایرانی از قابلیت ویژه‌ای برای شرکت در نمایشگاه‌های بین‌المللی تمبر برخوردار هستند و با توجه به این که وضع انتشار تمبر در ایران نسبت به گذشته بسیار بهتر شده، سوژه‌های تصویری آن مورد علاقه مجموعه‌داران ایران و دنیاست.

سیما رادمنش ‌/‌ گروه فرهنگ و هنر