رمضان؛ ماه تربیت دینی کودکان

اما یک پرسش. تا چه میزان فرزندتان را با تکالیف عبادی همچون نماز خواندن و روزه گرفتن آشنا کرده‌اید؟ آیا شما از آن دسته خانواده‌هایی هستید که تربیت دینی را مختص دوران بلوغ می‌دانید و معتقدید که چند روز قبل از ماه مبارک می‌توانید اعمال این ماه و فلسفه روزه‌داری را در چند جمله اجمالی به فرزندتان آموزش دهید؟ یا این‌که اعتقاد دارید تربیت دینی کودک از دوران خردسالی او شروع می‌شود و تا به حال فرزندتان را با تکالیف عبادی آشنا کرده‌اید؟

اما اگر می‌خواهید با مفهوم دقیق تربیت دینی آشنا شوید و بدانید از کی و چگونه فرزندتان را با فلسفه روزه گرفتن و تمرین روزه‌داری آشنا کنید حجت‌الاسلام والمسلمین نصیر عابدینی، کارشناس ارشد روانشناسی به این‌گونه پرسش‌ها پاسخ می‌دهد.

شروع تربیت دینی قبل از انعقاد نطفه

«تربیت دینی، تربیت فرد در سه حوزه اصلی یعنی حوزه شناختی، عاطفی و رفتاری براساس آموزه‌های دین است که فرد را در نظر و عمل به آن آموزه‌ها متعهد و پایبند می‌کند.» این را عابدینی می‌گوید و می‌افزاید: از یک منظر نقطه شروع تربیت دینی کودک را می‌توان حتی تا زمان قبل از انعقاد نطفه (که با مراقبت‌ها و خواندن یک سری از دعاها همراه است) عقب برد. بی‌شک انتخاب همسر مناسب هم یکی از ملاک‌های اصلی آن است. او ادامه می‌دهد خوانده شدن نوای ملکوتی اذان و اقامه در گوش نوزاد و شیر دادن او با وضو از دیگر مؤلفه‌های تربیت دینی است.

این روانشناس تاکید می‌کند: خداشناسی و پذیرش اعمال دینی به‌صورت فطری در نهاد همه کودکان وجود دارد؛ اما درجه پذیرش آن بسته به شیوه تربیتی پدر و مادر متفاوت است. او می‌گوید طبق برخی روایات با وجود آن که فرزند فطرت الهی دارد، اما والدین به عنوان یک عامل محیطی می‌توانند فرزند را به سمت ادیان دیگر همچون یهودی، نصرانی و... تغییر جهت دهند و صددرصد تاثیرگذار باشند.

دوره کودکی را مغتنم شمارید

گروهی معتقدند کودک تا به حد بلوغ نرسد، استعداد درک آموزش‌های دینی را ندارد. اما گروه دیگری عقیده دارند که اطفال، استعداد آن را دارند که تحت تربیت دینی قرار گیرند و مطالب دینی را در حد فهم خود درک کنند.

به گفته حجت‌الاسلام عابدینی درست است که پسر بعد از 15 سال و دختر بعد از 9 سال قمری به تکلیف می‌رسد، اما آموزش و تمرین تکالیف دینی را نمی‌توان تا سن بلوغ به تاخیر انداخت.

او می‌افزاید: باید انسان از کودکی نسبت به ظرفیت پذیرش و زمینه مذهبی فراهم شده از سوی والدین (به نحو با نشاط و سرزنده) با عبادات و تکالیف دینی آشنا شود تا در سن بلوغ به انجام آن رغبت داشته باشد. در غیر این صورت انجام اعمالی چون خواندن نماز و روزه گرفتن در سن تکلیف برای نوجوان دشوار خواهد بود و چندان تقیدی به آن نخواهد داشت و با اندک بهانه‌ای ممکن است آن‌ را ترک کند.

عابدینی به موضوع مهمی اشاره می‌کند و می‌گوید: باید بکوشیم رغبت کودکان نسبت به انجام تکالیف عبادی را به انگیزه و خواست درونی آنها تبدیل کنیم؛ چرا که اگر این علاقه از درون و به اراده آنها نباشد، تربیت دینی موثر نخواهد بود.

او می‌افزاید: والدین باید با بهره‌‌گیری از بُعد عاطفی و هیجانی کودک از ابتدا تصویری زیبا از خدا و تکالیف دینی برای او ترسیم کنند و با تشویق یا انتخاب همسالان تاثیرگذار مذهبی برای او، شور و انگیزه گرایش و عمل به تکالیف و مناسک عبادی و ارتباط با خدا را در کودک درونی کنند. به گفته عابدینی بیدار کردن انگیزه در کودک باعث پایدار ماندن گرایش‌های مذهبی‌اش می‌شود.

این کارشناس ارشد روانشناسی اظهار می‌کند: بیشتر کسانی که در سنین بالاتر وظایف عبادی خود را بخوبی انجام نمی‌دهند، بی‌اعتقاد به مبانی دینی نیستند. بلکه کوتاهی آنها به‌دلیل نبود زمینه مناسب و آمادگی دینی لازم در سنین کودکی است.

او تاکید می‌کند به‌دلیل آن‌که امروزه ترویج آگاهی‌های مذهبی از طریق رسانه‌های عمومی زیاد شده است بر فرد واجب است که اعمال مذهبی خود را کامل کند و در غیر این صورت کوتاهی از جانب او خواهد بود.

وقتی کودک از خدا می‌پرسد...

حجت‌الاسلام عابدینی در پاسخ به این‌که چگونه می‌توان فرزند را به خدا متوجه کرد، می‌گوید: تصویر کودکان از خدا همپوشانی زیادی با تصویر فرزند از والدین بویژه پدر دارد. در حقیقت چهره مثبت مذهبی والدین می‌تواند در ناخودآگاه فرزند به صورت غیرمستقیم اثرگذار بوده و حس خداشناسی او را بیدار کند. اما پرسشی که بیشتر والدین می‌پرسند آن‌که وقتی کودک از پدر و مادر می‌پرسد که خدا کجاست؟ چرا ما او را نمی‌بینیم؟ او چگونه زندگی می‌کند؟ باید چه پاسخی به او بدهیم؟

نصیرعابدینی در این رابطه می‌گوید: خانواده‌ها باید بدانند کودک تا پیش از دوازده سالگی بیشتر آنچه را که می‌بیند یا لمس می‌کند، درک می‌کند. بر این اساس پدر و مادر باید با توجه به سن و ظرفیت پذیرش کودک به او پاسخ دهند و چون بیشتر والدین قادر به تشخیص درجه سطح شناختی کودک نیستند، باید از او کمک بگیرند و براساس دانسته‌هایش به او جواب دهند؛ یعنی از او بپرسند تو چه فکر می‌کنی؟ به نظر تو خدا کجاست؟ شاید او بگوید که خدا در زمین یا آسمان است بر این اساس والدین می‌توانند با توجه به جواب او پاسخی کامل‌تر دهند و مثلا بگویند خدا همه جا حضور دارد یا عبارت‌هایی مشابه؛ اما اگر کودک پرسید چرا ما خدا را نمی‌بینیم، چه باید بگوییم؟ این روان‌شناس مذهبی می‌گوید: با زبانی ساده بگویید همان‌طور که ما برق و هوا را نمی‌بینیم، خدا را هم نمی‌توانیم ببینیم؛ ولی او همیشه در کنار ما بوده و مراقب و پشتیبان ماست.

نکته‌ای که عابدینی به آن تاکید دارد آن است که شروع آشنایی کودک با خدا زمانی است که او درباره خدا می‌پرسد و شروع آن در کودکان متفاوت است و نباید والدین به پرسش یا بیداری دینی فرزند بی‌اعتنایی کنند یا به او جواب دروغ دهند یا بیشتر از نیاز او و آنچه که می‌داند به کودک پاسخ دهند؛ چرا که هنوز آمادگی لازم برای درک دقیق و بیشتر مفاهیم دینی را ندارد.

استفاده از بعد هیجانی کودک

اما چگونه فلسفه روزه گرفتن را به کودک آموزش دهیم؟ نصیرعابدینی در جواب این پرسش می‌گوید: اگر بخواهیم کودک را با بحث شناختی روزه آشنا کنیم و در این راه هم موفق شویم باید از بعد هیجانی کودک بهره بگیریم. به‌طور مثال وقتی کودک در فضای مذهبی شادی قرار دارد، ناخودآگاه هیجانات مثبت همچون نشاط و شادابی در او تقویت می‌شود و اینجاست که می‌توان بتدریج او را با فلسفه روزه گرفتن و نماز خواندن آشنا کرد.

عابدینی ادامه می‌دهد: اگر یکی دو سال به همین سبک به کودک آموزش دهیم، ذهن او مانند آهن ربا شده و عطش مذهبی اش تحریک می‌شود.

او تصریح می‌کند: خانواده‌ها نباید تکالیف دینی را یکباره و طوطی وار به بچه القا کنند؛ چرا که همین امر تکالیف را سخت و مشقت آور کرده و بشدت از روحیه دینداری و دین باوری کودک می‌کاهد.

چرا باید روزه بگیرم؟

اما در پاسخ به کودکی که می‌پرسد چرا روزه می‌گیریم چه باید بگوییم؟ حجت‌الاسلام عابدینی اظهار می‌کند: می‌توانیم کودک را با مفهوم صبر و گرسنگی محرومان آشنا کنیم و بگوییم با روزه گرفتن برثواب اعمال ما افزوده می‌شود و گناهان مان پاک می‌شود. برای تشویق او به شروع تمرین عملی روزه گرفتن نیز شور و شوق خود را به شروع ماه مبارک و اوقات افطارابراز کنیم. او را گاهی در وقت سحر بیدار کنیم. در کنار رمان‌های غیرمذهبی، گاهی برای او کتب داستان دینی بخریم. برای تقویت گرایشات مذهبی بویژه در ماه مبارک او را همراه خود به مجالس مذهبی، مساجد، مراسم نماز جماعت، مراسم تفسیر و ختم قرآن یا مهم‌تر آن‌که کودک را به همراه خود به مراسم افطار که بیشتر از سوی اقوام برگزار می‌شود، ببریم.

به گفته عابدینی به‌دلیل آن‌که در این نوع مهمانی‌ها کودک بیشتر با همسالان روزه‌دار که از خویشاوند هستند، مجاورت دارد بعد هیجانی و عاطفی او تحریک شده و گرایش او به تکالیف دینی بیشتر می‌شود.

روزه کله گنجشکی

وقتی بچه به سن تمیز می‌رسد و آمادگی و توانایی روزه گرفتن را در او پیدا می​شود، لازم است او را تشویق کنیم که گاهی به مقدار توانایی‌اش ـ نصف روز، بیشتر یا کمتر ـ روزه بگیرد و اگر بی‌تاب شد وسط روز به او آب یا غذای مختصری بدهیم.

این را عابدینی می‌گوید و می‌افزاید: هر چه توانایی کودک در تحمل گرسنگی و تشنگی بیشتر شود پس از مدتی اراده‌اش تقویت شده و می‌تواند روزه را کامل بگیرد. بتدریج که تعداد روزه‌های کودک زیادتر شد در آخر ماه رمضان می‌توانیم گاهی برای تشویق به او هدیه بدهیم. این هدیه می‌تواند یک تحسین کلامی تاثیرگذار در جمع خانواده یا اقوام یا یک هدیه مادی باشد. البته این روان‌شناس تاکید می‌کند: کودک را زیاد وابسته به مشوق‌های مادی نکنید، چرا که انگیزه مذهبی او ناپایدار خواهد ماند.

حجت‌الاسلام عابدینی با اشاره به این‌که حتی اگر کودک به سن تکلیف رسیده باشد باید توانایی او را در نظر بگیریم، می‌گوید: اگرنوجوان بویژه روزه اولی‌ها در هوای گرم امسال توان گرفتن روزه به‌طور مرتب را نداشته باشند باید برای آنان تدابیر و محمل شرعی در نظر بگیریم. به‌عنوان مثال در روزهایی از ماه مبارک او را به مسافرت ببریم و این همان رافت اسلام در انجام تکالیف الهی است که همیشه و هر کجا براساس ظرفیت و توانایی افراد درجه و میزان اعمال آنان را تعیین می‌کند.

روزه، دشمن هیجانات آسیب‌زا

نصیر عابدینی با تاکید بر این‌که روزه می‌تواند هیجانات جنسی، اضطراب و افسردگی احتمالی دوران بلوغ را تقلیل دهد، می‌افزاید روزه می‌تواند با تقلیل انرژی و تنظیم و متعادل کردن هورمون‌های جنسی از غلیان آن بکاهد و با ایجاد نظم در خواب شبانه و نشاط در سحرخیزی علائم افسردگی و تنش را تا حدود زیادی سرکوب کند. این روان‌شناس ادامه می‌دهد روزه با تقویت اراده و انسجام سامانه باورهای مذهبی، نوجوان را در برابر گرسنگی و تشنگی مقاوم کرده و باعث افزایش اعتماد به نفس و بهداشت روان او
 می‌شود.  

عابدینی با اشاره به این‌که مسئولیت اصلی تربیت دینی فرزند به عهده والدین است، خاطرنشان می‌کند خانواده‌ها باید فعال باشند و برای ایجاد عطش مذهبی، بستر و زمینه مناسبی را براساس ظرفیت فرزندان فراهم کرده و در این راه از مشاوران خبره و کارآمد دینی کمک
 بگیرند.

فاخره بهبهانی - ضمیمه چاردیواری