از یخ چال تا یخچال

گویا قدیمی‌ترین تلاش بشر برای ساختن ابزاری که بتواند در اوج گرمای تابستان، قطعه یخی شفاف و سرد به او هدیه دهد به 1700 سال پیش از میلاد مسیح (حدود 3700 سال پیش) و به یک پادشاه ایرانی بازمی‌گردد.

او دستور ساخت یخ چالی عمومی را داده بود تا همه مردم شهرش از گرمای تابستان با نوشیدن آب سرد لذت ببرند!

یخ‌چال، گونه‌ای ساختمان است که در معماری قدیم ایران برای تولید و نگهداری یخ ساخته می‌شده است. معمولا هر یخ‌چال دارای یک استخر، یک دیوار بلند به نام حصار در ضلع جنوبی استخر و یک مخزن گنبدی شکل به نام خزانه بوده است.

حصار طوری ساخته می‌شد تا در طول زمستان که موعد یخسازی بوده، تمام روز سایه آن بر استخر می‌افتاده و مانع گرم شدن آب یخزده استخر می‌شده است. یخی را که در استخر یخ‌چال درست می‌شد، می‌شکستند و در خزانه انبار می‌کردند و در فصل گرما آن را به کار می‌بردند.

هنر یخ‌چال‌سازی در ایران آنقدر پیشرفت کرد که مردم عادی کوچه و بازار در کویری‌ترین شهرهای ایران مثل یزد و کرمان هیچ تابستانی را بدون یخ سپری نکردند. یخ‌چال‌سازی در ایران بر دو اصل مهم سازگاری با طبیعت و عایق‌بندی هوشمندانه استوار بوده است.

یخ‌های تولید شده در این یخ چال‌ها که در فصل زمستان انجام می‌شد، تا فصل سرمای بعدی دوام آورده و بتدریج توسط یخ‌چال‌دار به مردم فروخته می‌شد.

در آن زمان هر خانه‌ای زیرزمین‌های عمیقی داشت که از گزند آفتاب تموز در امان بود. یخ‌های خریداری شده در این زیرزمین‌ها ضمن نگهداری برای استفاده در طول زمان، برای خنک نگهداشتن مواد غذایی فاسد شدنی هم به کار می‌رفته‌اند.

یک گنجه سرد

اما زمانه تغییر کرد و اولین یخچال‌های نفتی که به کشور وارد شد، یخ‌چال‌دارها فهمیدند روزگار شغل آنها به سر آمده است.

یخچال‌های نفتی از آنجا که با حرارت ناشی از سوختن نفت کار می‌کرد و به زیرساخت‌های عظیم برق‌رسانی احتیاجی نداشت، خیلی زود جای پای محکمی در ایران پیدا کرد، اما از آن سو همزمان برق‌رسانی در ایران نیز سراسری شد و یخچال‌های نفتی به داستان‌های نیمه‌شب، وقتی برق‌ها می‌رفت و پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها از خاموش شدن جعبه جادو استفاده می‌کردند و به تعریف خاطراتشان می‌نشستند، پیوست. اینچنین بود که اتاق‌های خنک جای خود را به گنجه‌های سرد دادند.

وقتی تاریخچه چند دهه یخچال‌های برقی را بررسی می‌کنیم، می‌بینیم از اولین یخچال برقی که ساخته شد تا همین اواخر، بیشترین تغییرات و به‌روزرسانی‌ها محدود به شکل و قیافه، اندازه و دیگر حداکثر برخی امکانات جانبی مثل سیستم یخساز اتوماتیک یا آبسردکن و آبریز نصب شده روی در یخچال محدود می‌شده است البته همین نوآوری‌های به ظاهر کوچک، در نگرش استفاده از یخچال‌ها تغییرات شگرفی به وجود آورده است.

مثلا وقتی آبریزهای روی در یخچال ساخته شد، هدف صرفا راحتی بیشتر بود، اما طراحان خیلی زود دریافتند که تعداد دفعات باز و بسته‌شدن در این یخچال‌ها بسیار کمتر شده است و این همان موضوعی بود که می‌توانست در زمانه گران‌شدن‌های هر روزه قیمت برق، یک مزیت مهم به شمار آید.

همین ایده ساده باعث شد شرکت‌های یخچال‌ساز به فکر تعبیه یک در کوچک روی بدنه یخچال‌ها بیفتند تا اقلامی که مراجعه به آنها خیلی زیاد است، مثل شیر، آبمیوه، اسنک‌ها یا برخی میوه‌ها را بتوان در این در کوچک قرار داد تا از میزان مصرف انرژی یخچال در اثر بازکردن در اصلی جلوگیری کرد. این ایده این روزها کارآمدی خود را به وضوح نشان داده است.

یک در جادویی

وقتی موضوع کاهش مصرف انرژی جدی شد، مسابقه‌ای برای اول‌شدن بین کمپانی‌ها آغازشد که با نوآوری‌های متعددی همراه بود. تلاش برای بهینه‌کردن کاربری و اندازه این در کوچک و مسابقه برای ساخت موتور و کمپرسورهایی که مصرف برق کمتری داشته باشد، به اختراع کمپرسورهای اینورتر و ایده خلاقانه «در تو در» منجر شد.

قضیه در اضافه کوچک روی یخچال‌ها آنقدر پیش رفت که خود تبدیل به یخچال کوچکی روی یخچال اصلی شد تا آنچه را مردم بیشتر برای تفنن در یخچال قرار می‌دهند، آنجا پیدا کنند؛ مثل انواع نوشیدنی‌های خنک، میوه و اسنک یا شاید تکه‌ای پیتزا که از شب قبل به جای مانده است.

اما نوآوری‌ها در صنعت یخچال‌سازی تازه آغاز شده بود. یخچال‌های مجهز به کمپرسور اینورتر خطی که باعث صرفه‌جویی ۴۵ درصدی مصرف انرژی می‌شدند آنقدر دوام داشت که حالا سازندگان آنها را تا 10 سال ضمانت تعویض می‌کردند.

وقتی سازندگان خیالشان از بابت طول عمر و مصرف انرژی یخچال‌ها آسوده شد، رفتند سراغ یکی از وظایف یخچال، یعنی جلوگیری از فساد مواد غذایی.

مواد غذایی با نگهداری در یخچال، خیلی دیرتر فاسد می‌شوند و دلیل این امر به کم‌تحرکی و در بعضی مواقع بی‌حس‌شدن میکروب‌ها و باکتری‌های موجود روی مواد غذایی و حتی هوای اطراف آنها در سرمای درون یخچال برمی‌گردد.

اینجا بود که برای اولین بار مهندسان شرکت ال.جی از خود پرسیدند اصولا چرا باید میکروب و باکتری در یخچال وجود داشته باشد که ما بخواهیم با سرما آنها را بی‌رمق کنیم.

همین پرسش ساده به اختراع سیستم فیلتر بهداشتی (Hygiene Fresh) منجر شد که با داشتن چهار فیلتر متفاوت ضد گرد و غبار، ضد قارچ، ضد باکتری و فیلتر بوگیر، بعد از ۱۵ دقیقه 99.99 درصد باکتری‌ها را نابود می‌کند.

یخچال‌ها، هوشمند می‌شوند

نوآوری‌ها در یخچال‌سازی دیگر داشت متوقف می‌شد که فناوری دیجیتال و هوشمندسازی راهش به این صنعت کشیده شد.

حالا بشر وارد عصری شده بود که تلفن‌های هوشمند از راه رسیده بودند. عصری که قرار بود همه مظاهر تمدن دیجیتالی بشر توسط گوشی تلفن همراه بلعیده شود و گویا یخچال‌ها هم استثناء نبودند.

صد البته قرار نیست پشت تلفن‌ همراه دری تعبیه شود تا مواد غذایی در درون آن جای گیرد، اما فناوری به کار رفته در تلفن‌های هوشمند و تفکر جدید هوشمندسازی حالا به کمک صنعت یخچال‌سازی آمده است.

البته از مدت‌ها پیش یخچال‌سازها با نصب سنسورهای متعدد درون یخچال و استفاده از فن‌های متعدد تلاش کرده بودند دمای داخل یخچال را به صورت دیجیتالی تنظیم کنند، اما به راستی چه کسی فکرش را می‌کرد که روزی یخچال‌ها برنامه شام شب ما را بنویسند.

باز هم شرکت ال.جی در این زمینه پیشتاز است و اولین نسل لوازم خانگی هوشمند را در بخش آینده نمایشگاه CES2013 در قالب طرح خانه هوشمند به دنیا معرفی کرد.

در آینده نزدیک شما می‌توانید با فناوری‌های این شرکت کره‌ای، وقتی محل کار خود را ترک می‌کنید، برنامه شام مورد علاقه خودتان را روی گوشی تلفن همراهتان علامت بزنید تا یخچال هوشمند شما با یک بررسی سریع به اطلاع‌تان برساند چه چیزی برای پختن این غذا کم دارید.

شاید در آینده کمی دورتر این یخچال بتواند فهرست مواد غذایی مورد نیازش را در بین فروشگاه‌های نزدیک خانه شما جستجو کرده و پس از یافتن ارزان‌ترین فهرست ممکن، سفارش خرید بدهد. این یخچال هوشمند همچنین می‌تواند نزدیک شدن تاریخ انقضای یک ماده غذایی را نیز تشخیص داده و به شما هشدار دهد.

جالب‌تر این که شما می‌توانید از این یخچال باهوش بخواهید براساس مواد غذایی موجود در خود، فهرستی از غذاهای مورد علاقه شما را پیشنهاد کند تا کمی هم در خرید مواد غذایی صرفه‌جویی کرده باشید.

اما چیزی که حتی همین امروز هم قابل دسترسی است، یخچال‌هایی است که با تعمیرکار خود حرف می‌زنند، آن هم با زبانی که فقط یخچال و تعمیرکار از آن سر درمی‌آورند. این فناوری هوشمندانه قرار است از ابتدایی‌ترین زیرساخت ممکن که این روزها در دسترس هر خانواده‌ای است، بهره ببرد و آن هم چیزی نیست جز یک خط تلفن!

با استفاده از سیستم عیب‌یاب هوشمند (Smart Diagnosis)، کارشناسان شرکت خدمات پس از فروش می‌توانند بدون نیاز به حضور در خانه و تنها از طریق گوش دادن به صدای یخچال بنتلی شما، مشکل دستگاه را شناسایی کنند.

به این ترتیب در بسیاری از مواقع با چند توصیه ساده مشکل برطرف خواهد شد یا در صورت نیاز به تعمیر، شرکت خدمات پس از فروش دقیقا می‌داند برای این تعمیرات چه لوازمی باید همراه تکنیسین اعزامی بفرستد.

این سیستم در آینده می‌تواند با اتصال به شبکه اینترنت بیسیم، خود مستقیما با تعمیرکار تماس گرفته و وضع سلامتی خود را گزارش دهد. در آن صورت بسیاری از ایرادات یخچال‌های آینده قبل از ظهور شناسایی شده و با هزینه کمتری رفع عیب می‌شوند.

صد البته این همه هوشمندسازی و ارتباط با بیرون از خانه می‌تواند به نویسندگان داستان‌های علمی ـ تخیلی هم کمک زیادی کند. برای مثال فکرش را بکنید که یخچال خانه شما در همکاری سختگیرانه با پزشک‌تان از دریافت و مراقبت از هرگونه موادغذایی که برای شما مضر است، سرباز زند یا بدتر این‌که یخچال خانه شما توسط بقالی طماع سر کوچه هک شود و دائم و بدون این‌که نیاز باشد، سفارش خرید اقلام گرانقیمت را بدهد. باید صبر کنیم و ببینیم آینده چه می‌شود.

بهروز یزدان‌پناه - جام​جم