ترویج علم با نمایشگاه‌های سیار

سند چشم‌انداز بیست ساله کشور ایران، نقشه جامع علمی کشور و اسناد توسعه‌ای ایران نیز، به تبدیل و تحول ایران به جامعه دانش‌محور تاکید دارند و دولت و ملت ارتقای ایران به قطب علم و فناوری در منطقه را از اهداف تاریخی خود می‌دانند. در این میان لازمه یک جامعه دانش‌محور حضور و رشد فرهنگ علمی است. بنابر این سیاست‌های ترویج علم در هر کشور روند دستیابی به جامعه دانش‌محور را نشان می‌دهد. در سیاست‌های ترویج علم در جهان دو روند کلی مشهود است. یکی روندی است که به آموزش از بالا به پایین و از مرکز به پیرامون اهمیت زیادی قائل است و دیگری سیاستی است که بر مبنای آن موزه‌های علوم و فناوری در قرن بیستم رشد و توسعه یافتند و آن ارتباطات دو طرفه، بازدید‌های حضوری مردم با نهاد علم و دستاوردهای علمی و گفت‌وگو و آموزش‌های تعاملی در محیطی غیر آکادمیک و در کنار خانواده و دوستان است.

موزه‌های علوم و فناوری به‌وجود آمدند تا زندگی عامه مردم و بخصوص کودکان و نوجوانان را از نظر علمی تغذیه کنند. این موزه‌ها در برنامه آموزش‌های غیررسمی یک رگ حیاتی به حساب می‌آیند. در موزه‌های علوم و فناوری، بین علم و جامعه ارتباط برقرار می‌شود. موزه‌های علوم به مردم می‌فهمانند که علم موضوعی تاثیرگذار در زندگی آنهاست. با بالارفتن درک عموم از علم، افراد این قدرت را می‌یابند که بتوانند به کمک علم کیفیت زندگی خود، خانواده و جامعه‌شان را بهبود بخشند.

از مشخصه‌های موزه‌های علوم و فناوری، توجه به نمایش‌های تعاملی است. هر چند تمایز میان مراکز علم و موزه‌های علوم و فناوری دشوار است، ولی موزه‌های علوم در کنار فراهم آوردن تجربیات مهیج برای تماشاچیان خود به ایجاد و حفظ مجموعه‌هایی از موضوعات، اشیا و فناوری‌های تاریخی و معاصر نیز می‌پردازند. بنابراین موزه‌های علوم و فناوری از علم و تاریخ توامان بهره می‌گیرند تا هم علوم و فناوری و هم ریشه‌هایشان در گذشته را نمایش ‌و نشان دهند ‌علم و فناوری ریشه‌ای عمیق و اساسی در ارزش‌ها و آمال بشری دارد.

فرانک اپنهایمر، برنده جایزه نوبل، یکی از نظریه‌پردازان در حوزه موزه‌های علوم و فناوری و بنیانگذار کاوشکده‌ها در دهه 70 معتقد است موزه‌های علوم با به‌کارگیری پنج حس اصلی و همچنین کنترل‌های احساس پیشین و پسین که اساس تعادل، حرکت و جابه‌جایی را تشکیل می‌دهند، کنجکاوی نهفته افراد را بیدار کرده و برای عموم ارزشمند و مفرح هستند و به عنوان منبعی برای مدارس و برنامه‌های آموزش بزرگسالان به کار می‌روند.

بر همین اساس موزه علوم و فناوری جمهوری اسلامی ایران نیز با تصویب کلیات طرح توسط هیات وزیران در سال 1381و تصویب اساسنامه موزه در سال 1384، سال 1389 تحت نظر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری آغاز به کار کرد.

در اهدافی که برای این موزه تازه تاسیس ذکر شده مواردی چون ترویج علم و تثبیت تفکر علمی در میان اقشار مختلف جامعه،معرفی علوم جدید با بهره‌گیری از روش‌های آموزشی نوین و بازسازی دستاوردهای دانشمندان قبل و بعد از اسلام در جهت آشنایی مردم با میراث و خدمات علمی و فنی دانشمندان ایرانی و ارتقای خودباوری و تقویت غرور ملی در میان جوانان و عامه مردم مد نظر قرار گرفته است.

موزه علوم و فناوری جمهوری اسلامی ایران، به عنوان مرکزی برای آموزش غیر آکادمیک تمام سنین و محلی برای گردهمایی عموم و شکل گیری اجتماعات علمی و بازسازی و نگهداری از دستاوردهای دانشمندان ایرانی راه‌اندازی شده و دو گالری دائمی را به ترتیب در سال‌های 89 و 91 تاسیس کرده است. نظر به اهمیت روایت تاریخ اختراع ابزار‌های علمی و تاریخ تکامل آنها در 2000 سال اخیر و آگاهی از تحولات علمی و تکنولوژیکی در این زمینه برای عموم و با توجه به این نکته که برای فهم خوب یک موضوع و احراز تخصص در آن حوزه دانستن تاریخ آن کمک فراوانی می‌کند یکی از این گالری‌ها که در محل کتابخانه ملی قرار دارد، به بازسازی دستاوردهای دانشمندان تاریخ اسلام و ایران می‌پردازد و در این گالری محققان، دانشمندان و طراحان امروز ایران طبق اسناد و مدارک تاریخی معتبر، دستاوردهای دانشمندان گمنام ایرانی چون خازنی، قوشچی، کرجی، برادران بنی‌موسی و... را شناسایی و طراحی کرده و در نهایت به صورت اشیای بازسازی شده، فیلم، عکس، پوستر، نقاشی و ابزار‌های الکترونیک به نمایش درآورده‌اند.

موزه علوم و فناوری ایران، امسال گالری دیگری نیز درخیابان سی تیر احداث کرده که از مهر امسال فعالیت خود را آغاز کرد. در این گالری بخش‌های مختلفی وجود دارد. یک مجموعه به فناوری‌های بومی ایران می‌پردازد و فناوری‌هایی چون آسباد و عصارخانه در آن به نمایش گذاشته شده‌اند. در مجموعه دیگر مفاهیم علوم پایه‌ای دستمایه نمایش‌های تعاملی جذابی چون انتقال الکتریسیته، تخلیه و بارگیری الکترون‌ها و... در دسترس تجربه بازدیدکنندگان قرار گرفته است. همچنین در این گالری مجموعه‌ای به نام جلوه‌های آفرینش وجود دارد که به روایت خلقت و آفرینش جهان و هستی می‌پردازد. این مجموعه از طریق نمایش‌ها و ابزار‌های تعاملی، بازدید کنندگان را به طور فعال در تفکر درباره پرسش‌های علمی و فناورانه مشارکت می‌دهد تا براین شعار موزه‌های علوم و فناوری Learn, Play and Discover (بیاموزید، بازی کنید و کشف کنید)‌ جامه عمل بپوشاند.

این موزه در کنار گالری‌های دائمی خود در تهران، سعی دارد با برگزاری نمایشگاه‌های سیار به اهداف خود در راستای دسترسی به مخاطبان وسیع در سطح ملی و بین‌المللی، همه سطوح جامعه بزرگ ایرانی را تحت پوشش آموزش‌های تعاملی قرار دهد. در همین خصوص بعد از تجربه نمایشگاه‌های سیار متعدد در داخل استان تهران، در اردیبهشت امسال نمایشگاهی را باعنوان دستاوردهای دانشمندان تاریخ اسلام و ایران در محل بنیاد علمی حریری در بابل برپا کرد. در این نمایشگاه سیار ده روزه، 18 شیء بازسازی شده از دانشمندان گمنام ایرانی و چند نمونه از فناوری‌های بومی ایران در معرض دید شهروندان و دانش‌آموزان و دانشجویان بابلی قرا گرفت و نزدیک به 2000 نفر شامل 40 مدرسه از استان مازندران از این نمایشگاه بازدید کردند. این موزه بار دیگر، نمایشگاه سیاری را در بیست و دوم مهر تا چهارم آبان امسال در استان همدان و با همکاری دانشگاه بوعلی و سازمان دانش‌آموزی برپا خواهد کرد.

موزه علوم و فناوری همچنین مشارکت فعال در فعالیت‌هایی دارد که به بزرگداشت علم و دستاوردهای علمی می‌پردازند. همکاری در برگزاری هفته علم و راه اندازی نشست‌های علمی در حوزه ترویج علم و ذره هیگز از آن جمله هستند. این موزه همچنین سعی می‌کند از انتشارات و فعالیت‌های علمی حمایت کند و کتاب و کتابچه‌هایی را همچون شناسه موزه‌های ایران، معیارالعقول و مدیریت و نوآوری از طریق راه نقشه فناوری در حوزه به چاپ رسانده و تعدادی نیز در دست چاپ دارد. برگزاری همایش‌های سالانه با حضور مدعوین بین‌المللی متخصص و کارگاه‌های آموزشی و برگزاری تورهای علمی از دیگر فعالیت‌های این موزه در راستای توسعه علمی جامعه و برانگیختن تمایل طبیعی افراد به دانش است.

در حالی که تاسیس موزه علوم و فناوری جمهوری اسلامی ایران یکی از مهم‌ترین فعالیت‌های سال‌های اخیر در جهت ترویج علم و همگانی سازی علم بوده و با توجه به این‌که این موزه گام‌های مثبتی ‌ در این جهت برداشته، ولی این ظرفیت در دسترس از دید مسئولان و سکانداران عرصه سیاستگذاری ترویج علم در ایران مغفول مانده و با کمبود امکاناتی که دارد از جمله حتی نداشتن زمین و ساختمان مشخص و مشکلات بودجه‌ای، با این‌که همچنان فعال است و به پیش می‌رود اما با موز‌ه‌های علوم و فناوری دنیا فاصله زیادی دارد.

سونا آقابابایی / کارشناس موزه علم و فناوری