مرجان‌ها به‌سختی نفس می‌کشند

به اعتقاد کارشناسان عواملی مانند تغییر دمای آب به دلیل تغییر اقلیم و گرم شدن زمین، کم شدن آب دریاها به علت تبخیر زیاد، ورود فاضلاب‌های شهری و صنعتی، آلودگی نفتی و توریسم برخی از عوامل تخریب این موجودات استثنایی هستند. به اعتقاد کارشناسان وضعیت مرجان‌ها نه‌تنها رو به وخامت است بلکه خطر، تمام موجودات دریایی خلیج فارس را تهدید می‌کند چراکه این منطقه بشدت در حال آلوده شدن است.

مرجان‌های خلیج فارس هر روز می‌میرند و با روند انقراض گونه‌های مختلف آنها، نمی‌توان به آینده حیات این موجود امید چندانی داشت. برای آن‌که از وضعیت این موجود دریایی ارزشمند بیشتر بدانیم، سراغ دکتر حمید رضایی، کارشناس گروه زیست‌شناسی دریا از مرکز ملی اقیانوس‌شناسی  رفتیم.

اهمیت مرجان‌ها در مناطق مختلف دریایی چیست و چه نقشی در حفظ اکوسیستم دریایی ایفا می‌کنند؟

مرجان‌ها به عنوان سدی در برابر نقش مخرب امواج بر ساحل عمل می‌کنند و سبب کاهش انرژی امواج بر ساحل و کاهش عمل رسوب‌گذاری می‌شوند.

از آن گذشته سنگفرش‌های مرجانی به مانند جنگلی عمل می‌کنند که در آنها میلیون‌ها جانور و گیاه به‌طور همزیست و انگلی در مابین یا اطراف آنها پناه گرفته‌اند و با مرجان‌ها و سایر موجودات کنش دارند. تقریبا بیشتر گروه‌های جانوری در این سنگفرش‌های زنده، زندگی می‌کنند. سنگفرش‌های مرجانی نقش عمده‌ای در تثبیت آب دریا ایفا می‌کنند و باروری موجودات در آنها بسیار زیاد است. این سنگفرش‌ها همچنین دارای تنوع زیستی بالایی هستند که یک اکوسیتم با ثبات را تشکیل می‌دهند.

تنوع مرجان‌های خلیج فارس چگونه است و نسبت به مناطق دریایی دیگر چه ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارند؟

مرجان‌های سخت خلیج فارس به علت شوری و دمای نسبتا زیاد آب‌های خلیج فارس و کدورت نسبتا بالا و فقدان زیستگاه‌های صخره‌ای مناسب و تأثیرات متفاوت انسانی و طبیعی تنها بالغ بر 60 گونه می‌شوند. ویژگی منحصربه‌فرد مرجان‌های خلیج فارس در آن است که قابلیت تحمل دامنه نسبتا بالایی از دما (36ـ17 درجه سانتی‌گراد) را دارند و همانند آزمایشگاهی عمل می‌کنند که می‌توان به کمک آن در مورد تغییرات اقلیم مطالعه و پیش‌بینی کرد که چه تغییراتی در آینده گریبانگیر سایر مرجان‌های مختلف در کشورهای دیگر خواهد شد.

شما و دیگرکارشناسان این حوزه بارها اعلام کرده‌اید که وضعیت مرجان‌ها در جزایر جنوبی کشور به هیچ‌وجه مطلوب نیست. این شرایط نامناسب از چه زمانی شدت گرفته و با توجه به هشدارها آیا روند تخریب مرجان‌ها همچنان ادامه دارد؟

شرایط نابسامان مرجان‌ها سال‌هاست وجود دارد اما در 2 دهه اخیر به دلایلی بسیار وخیم‌تر شده است. از جمله این دلایل رشد جمعیت در نواحی ساحلی و توسعه ناپایدار این نواحی بویژه در جزایری مثل کیش و قشم و خارک است. همچنین افزایش روز افزون آلودگی‌های مختلف صنعتی، ورود فاضلاب‌ها در دریا، سرقت مرجان‌ها به‌طور مکرر در اطراف آب‌های جزایر، سفید شدن مرجان‌ها براثر افزایش دما (کیش و هندورابی)، صیدهای غیر قانونی ماهیان مرجانی و مرجان، احیای خشکی در دریا و ساخت جزایر مصنوعی، ریختن زباله در دریا و غیره تخریب مرجان‌ها را شدت بیشتری بخشیده‌اند.

آن‌طور که گفته می‌شود کشند قرمز از جمله عواملی است که طی سالیان گذشته حیات مرجان‌های خلیج فارس را تهدید کرده است. این عامل چگونه اثرات مخرب خود را روی مرجان‌ها اعمال می‌کند؟ در حال حاضر آیا این مشکل رفع شده است؟

کشند قرمز در صورت ماندگاری به مدت زیاد بخصوص در نواحی مرجانی سبب کاهش نفوذ نور به بستر می‌شود. به نحوی که عملکرد فتوسنتز توسط تک سلولی‌های همزیست با مرجان‌های سخت را مختل می‌کند و سبب مرگ و میر آنها یا موجب پیدایش یک‌سری از جانوران مزاحم مانند رشد کرم‌های سرپولید در مرجان‌ها در نقاطی همچون جنوب شرقی جزیره قشم می‌شوند. بهبود وضع سلامت مرجان‌ها پس از ماندگاری کشند قرمز موسوم به گونه Cochlodinium polykrikoides مدت‌هاست که به طول انجامیده اما هنوز رفع نشده است زیرا سنگفرش‌های مرجانی جزیره قشم، غیر از مصرف انرژی برای ترمیم خود باید با آلودگی‌های مختلفی بویژه در آب‌های جزیره قشم مقابله کنند.

غیر از این مشکلات سرقت مرجان‌ها در جزایر مختلف از جمله لارک، هنگام و گاهی نیز هم قشم به صورت وسیع صورت می‌گیرد. عملکرد نهادهای دولتی برای ممانعت از چنین تعارضاتی تاکنون چه بوده است و چرا موفق به کاهش این سرقت‌‌ها نشده‌اند؟ آیا مشکل اصلی کمبود نیروی انسانی لازم برای مقابله با این موضوع است یا به‌طورکلی مبارزه با سرقت مرجان‌ها برای مسوولان ما خیلی مهم تلقی نمی‌شود؟

سرقت مرجان‌ها با وجود آگاهی رسانه‌ای بیشتر در مورد آن بویژه در 3 سال اخیر، نه تنها کاهش نیافته بلکه متاسفانه افزایش نیز داشته است. کمبود یا فقدان  نیروی انسانی لازم به عنوان پارکبان دریایی و منع واردات غیرقانونی مرجان‌ها به کشور و در نتیجه فشار بیشتر صید بر مرجان‌های بومی را باید از جمله دلایل این افزایش دانست.این درحالی است که متاسفانه هنوز هم اهمیت موضوع برای مسوولان مهم تلقی نمی‌شود!

حالا که به سرقت مرجان‌ها اشاره شد، بگویید از حجم مشخصی مرجان (به عنوان مثال یک تپه مرجانی یک تنی) چقدر می‌توان تولید ثروت کرد؟

ارزیابی‌های مختلف در 80 تحقیق متفاوت نشان می‌دهند ارزش اقتصادی هر هکتار مرجان را می‌توان از چند جنبه بررسی و محاسبه کرد. 1ـ غذا، مواد خام و زیورآلات با میانگین 1100 دلار (تا 6000 دلار) 2ـ تصفیه پساب، کنترل زیستی با میانگین 26000دلار (تا 35000 دلار)3ـ سرویس‌های فرهنگی (تفریحات توریسم)، میانگین 88700 دلار ( تا 1‌/‌1 میلیون دلار) 4ـ حفظ تنوع ژنتیکی با میانگین 500‌/‌13 دلار ( تا 57 هزار دلار) با ادغام این موارد ارزش اقتصادی مرجان در تمام کشورها بالغ بر 172 میلیارد دلار در سال است.

توسعه ساختمان‌سازی و اسکله‌سازی، افزایش توریست‌ها و غواصان و آلودگی‌های نفتی از مواردی عنوان می‌شوند که روی مرجان‌ها اثرات مخرب دارند. به طور کلی این عوامل شامل چه موارد دیگری می‌شوند وکدام یک مخرب تر هستند؟

تخریب مرجان‌ها از یک جزیره به جزیره دیگر و از یک منطقه به منطقه دیگر تفاوت دارد. برای مثال، در سال‌های اخیر در جزیره کیش تخریب گسترده مرجان‌ها بیشتر براثر عوامل طبیعی مثل افزایش دمای آب به‌وقوع پیوسته است که بر اثر آن بخشی از مرجان‌ها سفید و نابود شده‌اند. اما در جزیره قشم وجود آلودگی‌های متفاوت باعث تخریب بخش عمده‌ای از مرجان‌ها شده است. البته در مناطق دیگر از جمله در جزیره شیدور، سرقت مرجان‌ها مهم‌ترین عامل تخریب مرجان‌هاست.

یکی از مشکلاتی که در مناطق مختلف از جمله شمال جزیره کیش وجود دارد و روزبه‌روز هم به عنوان فناوری نوین گسترش بیشتری می‌یابد، استفاده از آب‌شیرین‌کن‌هاست. به‌طور کلی این دستگاه‌ها چه اثرات مخربی بر محیط زیست دریایی بخصوص مرجان‌ها دارند. برای مقابله با چنین عوارضی چه راهکارها یا جانشین‌هایی را پیشنهاد می‌کنید؟

استفاده از آب‌شیرین‌کن‌ها در جزایر کیش و قشم تنها بخشی از آلودگی‌های متفاوتی است که مرجان‌ها باید با آن دست و پنجه‌نرم کنند. پساب خروجی آب‌شیرین‌کن‌ها به دریا می‌تواند تاثیر سوء و غیرطبیعی فیزیولوژیک بر جانوران دریایی وارد کند. پساب آب شیرین غیر از گرم کردن آب دریا و افزایش شوری ممکن است سبب سفید شدن موضعی مرجان‌ها و سایر کفزیان شود. شوری پساب‌ها سبب افزایش مخاط توسط مرجان‌ها و منجر به خروج تک سلولی‌ها از آن شده و در رقابت سبب سفید شدن مرجان‌ها و رشد زیاد جلبک‌ها می‌شود.

از طرف دیگر پساب خروجی آب شیرین حاوی کلر و برخی از فلزات سنگین مثل مس و نیکل است  که در مواد معلق در آب زیاد می‌شوند و در نهایت در رسوبات افزایش می‌یابند. به همین علت هم باید برای تصفیه پساب‌های حاصل از فعالیت آب‌شیرین‌کن و دیگر صنایع موجود در هنگام بهره‌برداری تمهیدات مناسبی در نظر گرفته شود.

مهم‌ترین برنامه‌هایی که برای مقابله با از بین رفتن مرجان‌ها می‌توانند ارائه شوند کدامند؟

یکی از راهکارهای پیشنهادی برای مقابله با چنین عوارضی، عدم‌ساخت آب‌شیرین‌کن‌ها در محیط‌های مرجانی است و در صورت ساخت اجباری آن در این نواحی باید اقداماتی به منظور احیای مرجان‌های تحت تاثیر قرار گرفته انجام شود.

از مهم‌ترین راهکارهایی که برای مقابله با از بین رفتن مرجان‌ها در حال انجام هستند می‌توان به راهکارهای فرهنگی مثل تهیه بروشورهای راهنما برای آگاهی مردم و توریست‌ها و تهیه پوسترهای هشداردهنده، دریافت داوطلبانه یا اجباری مبلغ ناچیزی از هر توریست به منظور حفظ و حراست از سنگفرش‌های مرجانی و آگاهی‌رسانی رسانه‌ای در مورد حفظ و حراست مرجان‌ها اشاره کرد. تشکیل پارک‌های دریایی، استقرار مجسمه در بستر دریا به منظور جلب توریست‌ها به این نواحی و در نتیجه فشار کمتر به نواحی مرجانی، احیای مرجان‌ها توسط پیوند یا قلمه زدن مرجان‌ها و استخدام پارکبان‌های دریایی ویژه حراست از مرجان‌ها را هم باید از جمله موارد در دست اقدام دانست. از طرف دیگر بوئه‌گذاری در مناطق مرجانی به منظور جلوگیری از لنگر انداختن در بستر، همکاری‌های منطقه‌ای در زمینه پروژه‌های مشترک برای جلوگیری از تخریب مرجان‌ها، انجام کارگاه‌های آموزشی در مورد سنگفرش‌های مرجانی و راه‌های حفظ و حراست آن و ظرفیت‌سازی انسانی در روستاهای منطقه از عوامل دیگری هستند که به عنوان راهکارهایی موثر مورد توجه قرار گرفته‌اند.

یکی از کاربردهای مهم و جدید مرجان‌ها استفاده از آنها در بخش پزشکی است. مطالعات برای استخراج دارو از مرجان‌ها در کشور از چه زمانی آغاز شده است؟ و آیا استخراج  دارو از مرجان‌ها عاملی تخریب‌کننده محسوب می‌شود؟

استخراج دارو از مرجان‌ها در کشور تنها در 3 سال اخیر مورد توجه قرار گرفته است و در صورت کسب مجوز از سازمان‌ها یا نهادهای زیربط در ابتدا با برداشت نسبتا کم بلامانع است، اما در نهایت کشت و پرورش مرجان‌هایی که برای مصارف دارویی به کار می‌روند یکی دیگر از راه‌های پیشنهادی برای مصارف دارویی و پزشکی است.

آیا خود مرجان‌ها در تولید داروها استفاده می‌شوند یا موجوداتی که در مناطق مرجانی زندگی می‌کنند بیشتر برای مصارف دارویی و پزشکی مدنظر قرار می‌گیرند؟

سنگفرش‌های مرجانی و موجودات همزیست با آن یا موجوداتی که در اطراف این محیط‌ها زندگی می‌کنند، مانند برهنه آبفشان و آبفشانیان همگی می‌توانند برای مصارف دارویی و پزشکی مدنظر قرار گیرند.

در نهایت شما به عنوان یک کارشناس متخصص، بزرگ‌ترین مشکل محیط زیست دریایی ایران بخصوص مناطق مرجانی را چه می‌دانید و برای رفع آن، چه راهکارهایی را پیشنهاد می‌دهید؟

همکاری (و نه موازی کاری) نهادهای مختلف دولتی و غیر دولتی در جهت پایش، کاهش آلودگی‌های متفاوت و در نهایت کاهش یا رفع تخریب مرجان‌ها را ‌باید از مهم‌ترین این راهکارها به حساب آورد.

همکاری‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در مورد پایش مرجان‌های خلیج فارس، اطلاع رسانی و ترویج فرهنگ حفاظت از مرجان‌ها، انجام پروژه‌های تحقیقاتی در مورد تخریب سنگفرش‌های مرجانی و راه‌های مقابله با آن نیز از جمله مواردی هستند که از روند رو به رشد تخریب مرجان‌ها جلوگیری می‌کنند.

از طرف دیگر مدیریت سفید شدن مرجان‌ها و سنگفرش‌های مرجانی آب‌های خلیج فارس در کنار احیای مرجان‌ها و کشت و پرورش آنها هم می‌تواند نقش بسیار موثری در این مسیر داشته باشد.

بررسی استخراج و کاربردهای دارویی مرجان‌ها و استفاده از تصاویر هوایی و ماهواره‌ای برای مقایسه پوشش مرجانی از جمله موارد دیگر است. در نهایت دستورالعمل استاندارد جابه‌جایی مرجان‌ها در صورت لزوم باید انجام شود. پایش بیشتر سنگفرش‌های مرجانی خلیج فارس نیز باید انجام شود تا به این ترتیب بازیافت یا تخریب بیشتر آنها مشخص شود.