آمریکا؛ روز به روز بحرانی تر

در ساعات ابتدایی تسخیر سفارت، دولت ایالات متحده حتی نمی‌دانست با چه کسانی طرف است. 25 بهمن ماه 1357 نیز سفارت آمریکا توسط چریک‌های فدایی خلق تسخیر شده بود و پس از چند ساعت با پادرمیانی و دستور کمیته انقلاب گروگان‌ها آزاد شده بودند.

وجود چنین پیش‌زمینه‌ای سبب می‌شد تا در روز نخست این گمان تقویت شود که این گروگان‌ها نیز ظرف چند ساعت آتی آزاد خواهند شد، خاصه این‌که صبح آن روز دانشجویان گفته بودند احتمالا 2 یا 3 روز در سفارت بمانند؛ اما با صدور بیانیه‌ امام خمینی در عصر سیزدهم آبان که از این اقدام حمایت کرده بود، ماجرا ابعادی جدی‌تر یافت.

در ایرانیکا راجع به این واقعه آمده است که در روزهای ابتدایی کارتر تلاش می‌کرد تا ضمن شکل‌دهی اجماعی علیه ایران در جامعه جهانی که منجر به انزوای کشورمان شود، راه مذاکره را پی بگیرد. به همین منظور او دو فرستاده ویژه به نزد بنیانگذار انقلاب روانه کرد؛رمزی کلارک، دادستان کل سابق آمریکا که از ابتدا نظر مثبتی نسبت به انقلاب ایران داشت و ویلیام میلر، کارمند پیشین سنای آمریکا که به فارسی مسلط بود. این دو نفر ماموریت داشتند تا نامه دست‌نوشت کارتر «خطاب به آیت‌الله خمینی عزیز» را ابلاغ کند. در این نامه آزادی گروگان‌ها در قبال روابط دوستانه دوجانبه پیشنهاد شده بود.

 با این حال خبر نامه به رسانه‌های آمریکا درز کرد و در سوی دیگر بنیانگذار انقلاب از ملاقات با فرستاده‌های کارتر امتناع کرد و سبب شد تا نخستین تلاش او شکست بخورد. امام خمینی حتی مقامات ایران را از برقراری ارتباط با این فرستاده‌ها برحذر داشت. خبر این تلاش ناکام هفدهم آبان ماه در روزنامه اطلاعات منتشر شد.

کارتر پس از ناکامی سیاسی به ابزار اقتصادی متوسل شد. در روز 12 نوامبر برابر با بیست و یکم آبان‌ماه ایالات متحده اعلام کرد که نفت ایران را نخواهد خرید. 2 روز بعد کارتر دستور بلوکه شدن تمامی‌ دارایی‌ها، اموال و حساب‌های بانکی دولت ایران در ایالات متحده را داد. همچنین کلیه دانشجویان ایرانی را که بین 45 هزار تا 50 هزار نفر تخمین زده می‌شدند، ملزم به ثبت اطلاعات خود در اداره مهاجرت کرد و کسانی را که تاریخ ویزای آنهای منقضی شده بود، از آمریکا اخراج کرد.

4 روز بعد، یعنی در 26 آبان‌ماه گروگان‌های غیرآمریکایی، سیاهپوست و زن به دستور رهبر انقلاب آزاد شدند. این می‌توانست واکنشی به اقدام کارتر تلقی شود، اما گذر زمان نشان داد ماجرا به این سادگی پیش نمی‌رود و قرار نیست به این سادگی حل شود.

یکی از منابع نسبتا جالب درباره واکنش دولتمردان ایالات متحده به بحران پیش آمده، دفترچه یادداشت روزانه جیمی کارتر، رئیس‌جمهور وقت این کشور است که از کتابخانه وی قابل دسترسی است.

اگرچه این دفترچه به شرح ماوقع نمی‌پردازد و به ریزملاقات‌ها و اقدامات کارتر اشاره نمی‌کند؛ اما حاوی اطلاعات درخور توجهی است که با تطبیق آنها با اقدامات روزهای نخستین آمریکا می‌توان بروشنی مبنای اقدامات این کشور را یافت. آنچه در پی می‌آید، خلاصه‌ای از وقایع مربوط به ایران در 8 روز کاری کارتر پس از تسخیر سفارت توسط دانشجویان پیرو خط امام است.

چهارم نوامبر، سیزدهم آبان‌ماه: کارتر به خاطر آخر هفته در کمپ دیوید به سر می‌برد. برنامه روزانه او با تماس با برژینسکی، مسوول شورای امنیت ملی ایالات متحده آغاز می‌شود. تسخیر در ساعت 30 /2 بامداد به وقت ایالات متحده آغاز شده بود. او سپس با وانس، وزیر امور خارجه وقت آمریکا تماس می‌گیرد.

کارتر در این روز، موضعگیری خاصی نسبت به اتفاق گروگانگیری از خود نشان نداده است. هرچند بعید نیست محتوای تماس‌های او با مسوولان امنیت ملی و سیاست خارجی کشورش در پی بحران سفارت بوده باشد.

پنجم نوامبر، چهارده آبان: رئیس‌جمهور آمریکا صبح آن روز کمپ دیوید را با هلیکوپتر نیروی دریایی به مقصد کاخ سفید ترک می‌کند. او در کاخ سفید با برژینسکی و هامیلتون جردن ملاقات می‌کند. وی در این روز یک مصاحبه مطبوعاتی نیز داشته، اما ظاهراً موضوع آن مربوط به مساله گروگانگیری نبوده است. دفترچه روزانه اشاره خاصی به مساله گروگانگیری نمی‌کند.

ششم نوامبر، پانزدهم آبان ماه: صبح در کاخ سفید جلسه‌ای با موضوع ایران برگزار می‌شود. سایروس وانس وزیر خارجه، نیوسام قائم‌مقام وزیر خارجه، گری سیک عضو شورای امنیت ملی، براون وزیر دفاع، پاول و هامیلتون جردن در این نشست حضور داشته‌اند. بعدازظهر آن روز، کارتر در نشست شورای امنیت ملی با موضوع وضعیت ایران شرکت می‌کند. بعید نیست در این جلسه درباره 2 فرستاده ویژه کارتر به ایران تصمیم‌گیری شده باشد.

هفتم نوامبر، شانزدهم آبان‌ماه: در دفترچه روزانه کارتر، اشاره خاصی به مساله ایران نشده است. او در این روز تماس‌های متعددی با وزیر امور خارجه خویش داشته است.

هشتم نوامبر، هفدهم آبان‌ماه: روز با ملاقات رئیس شورای امنیت ملی، وزیر امور خارجه و وزیر دفاع آغاز شده است. با این حال در دفترچه روزانه، اشاره خاصی به مساله ایران نشده است.

نهم نوامبر، هجدهم آبان‌ماه: صبحانه کاخ سفید با حضور اعضای بلندپایه وزارت امور خارجه و شورای عالی امنیت ملی برگزار می‌شود. این جلسه پس از صبحانه نیز ادامه می‌یابد. کارتر به صورت جداگانه نیز با برخی اعضای این جلسه ملاقات می‌کند. او ظهر روز دوشنبه با خانواده گروگان‌های آمریکایی ملاقات کرد.

دهم نوامبر، نوزدهم آبان ماه: صبح جلسه‌ای با حضور برژینسکی و وانس، رئیس شورای امنیت ملی و وزیر امور خارجه این کشور برگزار می‌شود. رئیس‌جمهور آمریکا بعدازظهر آن روز تماس‌های غیرمعمولی با چند سناتور ارشد، برژینسکی و همین طور مشاور رسانه‌ای خویش داشته است.

یازدهم نوامبر، بیستم آبان‌ماه: کارتر صبح خویش را با ملاقات برژینسکی شروع می‌کند. با وجود برنامه‌های مربوط به آخر هفته که در دفترچه وی دیده می‌شود، او ظهر نیز دوباره با برژینسکی ملاقات می‌کند. طی بعدازظهر با برخی وزرای خود از جمله وزیر خارجه و وزیر خزانه‌داری تماس می‌گیرد.

 همین طور مجددا با برژینسکی تماس می‌گیرد. وی در طول روز نیز تماس‌های متعدد و کوتاه‌مدت با افراد دیگری نظیر هامیلتون جردن و پاول که در جلسات مربوط به وضعیت ایران مشارکت می‌کردند، داشت. او در ساعات پایانی روز جلسه‌ای با محوریت مساله ایران با برخی مقامات رسمی بلندپایه داشته است.

 برنامه فشرده او با تیم سیاست خارجی ایالات متحده احتمالا درباره اتخاذ نخستین تصمیم ایالات متحده در واکنش به ایران، یعنی تحریم نفت ایران بوده است. احتمالا در این روز نسبت به اقدامات اقتصادی ایالات متحده که با تحریم نفت ایران آغاز شد، تصمیم‌گیری صورت گرفته است.

نگاهی به دفترچه روزانه کارتر در روزهای ابتدایی بحران نشان می‌دهد نقش اساسی در ماجرای سفارت را نه سایروس وانس، وزیر امور خارجه که برژینسکی رئیس شورای امنیت ملی آمریکا و مشاور کارتر بازی می‌کرد. ظاهرا هنوز شمار فراوانی از نوشته‌های برژینسکی راجع به سال‌های 1976 تا 1980 در طبقه‌بندی فوق‌محرمانه قرار دارند.

مجموعه اسناد وزارت خارجه آمریکا نیز می‌تواند نقش ویژه‌ای در بازخوانی تحلیل‌ها و چاره‌جویی‌های دولتمردان این کشور در بحران پیش آمده داشته باشد. براساس برنامه این وزارتخانه، اسناد مربوط به سال‌های ریاست جمهوری کارتر در اواسط سال 2012 منتشر خواهد شد که یک جلد از آنها کاملا به بحران سفارت آمریکا در ایران اختصاص دارد.

محمد منصوری بروجنی