20 سال فاصله با بیگانه‌های فضایی

دانشمندانی که در پروژه جستجو برای یافتن هوش فرازمینی (SETI) سال‌های طولانی از عمر خود را صرف کرده‌اند، همواره این تصور هیجان‌انگیز را در ذهن خود می‌پرورانند که احتمالا در گوشه‌ای از عالم که ممکن است خیلی هم از ما دور نباشد، حیات هوشمندی وجود دارد. برای بسیاری از این دانشمندان این تصور فراتر از یک تئوری ساده است و به همین دلیل هم آنها تمام فکر و تمرکز خود را روی یافتن گمشده خود متمرکز کرده‌اند، اما این خوشبینی همواره با چالش‌های زیادی همراه بوده، به طوری که با انجام مطالعاتی که گاهی نتایج آنها اعلام می‌شود، توجه مردم به این مقوله جلب می‌شود و پس از انجام یک سری مباحث و جنجال‌های علمی به فراموشی سپرده می‌شود و البته باز هم این چرخه تکرار می‌شود. تحقیقات جدید دانشمندان نشان می‌دهد، گرچه ممکن است حیات هوشمند فرازمینی وجود داشته باشد، اما خیلی هم نباید نسبت به این نگرش خوشبین بود!

اما چرا هرگاه صحبت از پیدا کردن نشانی از هوش فرازمینی می‌شود به یاد SETI می‌افتیم؟ پاسخ را باید در تلسکوپ رادیویی این مجموعه بزرگ پیدا کنیم. این تلسکوپ را می‌توان به نوعی گوش همیشه شنوای زمین بنامیم، به امید روزی که شاید سیگنالی از سایر اجرام فضایی دریافت شود. دانشمندانی که در انستیتو SETI کالیفرنیا کار می‌کنند در فرآیند برقراری ارتباط رادیویی با عالم خارج، از فرمولی استفاده می‌کنند که به آن Drake Equation گفته می‌شود. با استفاده از این فرمول تخمین نسبی در مورد تعداد تمدن‌های احتمالی ارسال‌کننده امواج رادیویی در سراسر کهکشان راه ‌شیری ارائه می‌شود و در این خصوص آنها به فاکتورهای مختلفی نیز توجه می‌کنند به عنوان مثال می‌توان به تعداد ستارگان و نسبتی از سیارات که به دور آنها می‌چرخند و نسبتی از سیاراتی که شاید قابل سکونت باشند، اشاره کرد. با توجه به تمامی این نسبت‌هاست که دانشمندان فرضیات گوناگونی درباره احتمال کشف هوش فرازمینی مطرح می‌کنند. نکته جالب توجه این که بر اساس همین فاکتورها و فرمول‌های طراحی شده در بهترین حالت ممکن، تصور می‌شود که حدود 10 هزار تمدن فرا زمینی در حال ارسال پیام‌های رادیویی به زمین هستند. این موضوع موجب شده تا دانشمندان پیش‌بینی کنند سیگنال‌های مربوط به هوش فرازمینی تا 2 دهه آینده به زمین خواهند رسید و نکته جالب تر این‌که شمار دانشمندانی که چنین تصوری را مطرح می‌کنند، قابل توجه است.

خوشبینی این دانشمندان بر پایه یک فاکتور خاص همچنان زنده مانده است: با توجه به فرمول DrakeEquation احتمال وجود حیات هوشمند فرازمینی روی سیاره قابل سکونتی که دارای آب، سطوح صخره‌ای و حتی اتمسفر باشد، تقریبا صددرصد است. همچنان که این منطق مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد و هر روز طرفداران بیشتری پیدا می‌کند، همان قوانین بنیادینی که در زمین به عنوان بستر پیدایش حیات در نظر گرفته می‌شود برای سراسر عالم نیز مد نظر قرار می‌گیرد. چندی پیش آندره فینکلشتاین، زیست اخترشناس روس، در جریان برگزاری کنفرانس خبری SETI اعلام کرد: تکوین حیات همچون شکل‌گیری اتم‌ها غیرقابل اجتناب است. این اظهار نظر ساده اما در عین حال معنی‌دار از سوی یکی از طرفداران پروپاقرص جستجوی هوش فرازمینی ارائه شده است؛ اظهارنظری که می‌تواند معانی زیادی در خود داشته باشد.

این یک حقیقت پذیرفته شده از پیدایش حیات روی زمین در بازه زمانی کوتاهی صورت گرفته است (دانشمندان دریافته‌اند حیات روی زمین در چند صد میلیون سال نخست شکل‌گیری آن آغاز شده است). در همین حال پژوهشگران معتقدند که اگر چنین نبوده زمان کافی برای شکل‌گیری حیات هوشمند یا همان انسان‌ها وجود نداشت. بنابراین می‌توان گفت درخصوص ما انسان‌ها، اتفاق دیگری روی داده است. حدود 5/3 میلیارد سال طول کشیده تا حیات هوشمند روی زمین فرآیند تکاملی خود را سپری کند، اما این تنها یک روی سکه است. در طرف دیگر که اتفاقا عامل اصلی در پذیرش احتمال وجود هوش فرازمینی است و موجب می‌شود با نگاه منطقی به جستجوی آن بپردازیم، فرآیند تکاملی است، که از دوران‌ بسیار قبل آغاز شده است و به همین خاطر همواره احتمال وجود سیاره‌ای با ساکنانی که به نوعی حیات هوشمند محسوب می‌شوند، رد نمی‌شود.

همزمان با پیشرفت دانش درباره فضا، بسیاری از حدس و گمان‌هایی که تا پیش از این مطرح می‌شد بتدریج با اطمینان خاطر بیشتری اکنون مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرند. به عنوان مثال تا مدت‌ها پیش، بشر توانایی کشف تعداد ستارگان موجود در کهکشان راه ‌شیری را نداشت، اما اکنون چنین چیزی محقق شده است و اتفاقا با تکیه بر تعداد ستارگان موجود در این کهکشان می‌توانیم احتمالات دقیق‌تری درخصوص احتمال وجود حیات فرازمینی در گوشه و کنار کهکشان راه ‌شیری مطرح کنیم. امروز ما می‌دانیم که هر سال حدود 20 ستاره جدید در گوشه و کنار کهکشان راه ‌شیری متولد می‌شود. گذشته از آن تاکنون بیش از 560 سیاره در حال گردش به دور ستارگان (جز خورشید) نیز شناسایی شده‌اند و جالب این‌که حدود یک چهارم ستارگان موجود در این کهکشان، سیاراتی به دور خود دارند که از حیث اندازه شباهت زیادی به زمین دارند، اما باز هم صحبت از احتمال وجود حیات فرازمینی به این سادگی‌ها میسر نیست. در حقیقت دانشمندان می‌گویند تخمین فاکتورهای زیستی و تصمیم‌گیری بر اساس آنها درباره وجود هوش فرازمینی به شجاعتی نیاز دارد که فراتر از حدس و گمان‌های فعلی است. ما می‌دانیم که حیات روی زمین پس از پیدایش با شرایط سخت محیطی تطابق پیدا کرده، اما نمی‌دانیم که این انطباق‌پذیری چگونه و طی چه فرآیندی صورت گرفته است.

میان تمامی طرفداران احتمال وجود هوش فرازمینی، صاحبنظران و محققان زیادی نیز هستند که اعتقاد چندانی به این نگرش ندارند. بسیاری از اخترشناسان بر این باورند که امکان وجود حیات به جز زمین روی هیچ سیاره قابل سکونت دیگری وجود ندارد؛ البته اختلاف نظرهایی میان همین دسته از دانشمندان دیده می‌شود، به طوری که برخی از آنها می‌گویند احتمالا روی یک سری از سیارات قابل سکونت سطحی از حیات ساده و نه پیچیده وجود دارد، اما خبری از حیات هوشمند (همچون انسان‌ها) نیست. برخی از اخترشناسان هم زمین را سیاره‌ای منحصربه‌فرد و خاص عنوان می‌کنند. به عنوان مثال پاول دیویس از فیزیکدانان دانشگاه آریزونا می‌گوید: ممکن است حیات روی زمین بسادگی شکل گرفته باشد و ممکن است هم این‌گونه نباشد، اما به طور کلی ما هنوز خیلی چیزها درباره زمین و پیدایش حیات در آن را نمی‌دانیم.

بشر برای این که خیال خود را از بابت بودن یا نبودن هوش فرازمینی در اطراف زمین راحت کند، تلاش‌هایی برای رسیدن به مریخ به عنوان یکی از سیارات مستعد در این زمینه انجام داده است و هربار پیش از آن که مدار گردی روانه این سیاره شود این پرسش اساسی مطرح شده و که آیا شواهدی مبنی بر وجود حیات فرازمینی در مریخ وجود دارد؟ البته بسیاری از دانشمندان به این نکته نیز اشاره می‌کنند که پیدا کردن نشانه‌هایی از حیات روی مریخ کمک چندانی به حل معمای هوش فرازمینی نخواهد کرد؛ چراکه در حال حاضر بر همگان روشن شده است که مریخ و زمین شباهت‌های بنیادین زیادی با هم دارند ازجمله آن که برخی شواهد محکم نشان می‌دهند مریخ و زمین اساس واحدی دارند. پاول دیویس در تایید این نظریه می‌گوید: مریخ و زمین اکوسیستم‌های جدای از یکدیگر نیستند.

پس از مریخ نوبت به تیتان می‌رسد. کشف نشانه‌های احتمالی مبنی بر وجود حیات در این قمر معروف، گویای نکات زیادی بوده است. تیتان تنها نقطه منظومه شمسی است که در سطح آن مایعات پیدا شده است، هرچند که این مایعات چیزی جز دریاچه‌هایی از اتان نیستند. دریک شولز از دانشگاه واشنگتن می‌گوید: ما در حال مطالعه این موضوع مهم هستیم، اگر روی تیتان نشانه‌هایی از حیات وجود داشته باشد پس مبدا پیدایش متفاوتی نسبت به زمین و مریخ دارد. پس در صورتی که بتوان مبدا مجزایی برای حیات احتمالی در تیتان پیدا کرد آن موقع است که می‌توان گفت «بله»، در سراسر عالم تنوع قابل توجهی از مبدا شکل‌گیری حیات وجود دارد.

دقیقا در اینجاست که نقش مهم تلسکوپ‌های رادیویی برای یافتن منشأ چنین حیات احتمالی به چشم می‌آید. ستاره‌شناسانی که در جستجوی حیات فرازمینی هستند، اکنون فهرست کوتاهی از مکان‌هایی که باید تلسکوپ‌های خود را به سمت آنها نشانه روند، تهیه کرده‌اند. دانشمندان می‌گویند این مکان‌ها شامل ستاره‌های نزدیکی هستند که به دلیل اندازه، سن و ترکیب مناسب، سیاره‌هایی مشابه زمین دارند که به دور آنها می‌چرخند. این ستاره‌شناسان در یکی از جلسات «انجمن آمریکا برای اعتلای علم» اعلام کردند، کاهش سرمایه‌گذاری‌های دولت آمریکا در زمینه پیدا کردن اثری از هوش فرازمینی موجب شده، سازمان‌های خصوصی فضایی دست به کار شده و اولین گروه‌هایی باشند که در صورت وجود حیات فرازمینی موفق به کشف آن شوند. دکتر «مارگارت ترنبول» اخترشناس موسسه کارنگی واشنگتن، فهرستی که شامل 10 ستاره اصلی است، تهیه و ارائه کرده است. ستاره‌های اشاره شده در این فهرست اولین اهدافی خواهند بود که توسط «ستاره‌یاب زمینی» ناسا جستجو می‌شوند. این ستاره‌یاب سامانه‌ای از دو رصدخانه مدارگرد است که پرتاب آن برای سال ۲۰۲۰ برنامه‌ریزی شده است. ترنبول می‌گوید: 400 میلیارد ستاره در کهکشان وجود دارند و مسلما ما قصد نداریم که این وسیله را به سوی تمامی آنها نشانه‌گیری کنیم. بنابراین ترنبول از طرف ناسا و انستیتو جستجو برای هوش فرازمینی که به طور مستقل برای آن سرمایه‌گذاری شده، فهرست خود را به ستاره‌هایی محدود کرده که سیاره‌های دارای آب مایع به دور آنها می‌گردند. وی اضافه می‌کند: ما قصد داریم که این سیاره‌های قابل سکونت را با چشم خودمان مشاهده کنیم. بنابراین ستاره‌ها نباید خیلی درخشان باشند، زیرا ممکن است درخشش زیاد، باعث مبهم شدن سیاره‌ها شود. احتمالا ستاره‌های متغیر که خنک‌تر و گرم‌تر می‌شوند شرایط مساعدی برای ایجاد و حفظ حیات ندارند. بنابراین این نوع ستاره‌ها و ستاره‌هایی که خیلی جوان یا پیر هستند نیز در این فهرست جایی ندارند.

برخی از ستاره‌ها آنقدر گازی هستند که نمی‌توانند سیاره‌هایی مانند زمین را خلق کنند؛ چراکه زمین حاوی مقدار زیادی فلز است. تعداد دیگری از ستاره‌ها دارای همراهان بسیار بزرگ هستند. گرانش این همراهان در شرایط یکنواخت و ثابت مورد نیاز برای تکامل حیات تداخل ایجاد می‌کند و بنابراین انتخاب‌های مناسبی نیستند.

کشف ردپای هر نوع حیات در گوشه و کنار کهکشان راه شیری می‌تواند مهم‌ترین خبر جهان باشد. به همین دلیل دانشمندان کشف میکروب‌های ناشناس در خارج از زمین یعنی در گوشه و کنار منظومه شمسی را دلیلی روشن مبنی بر این‌که آیا ما در این دنیا تنها هستیم یا خیر قلمداد می‌کنند؛ البته آنچه برای دانشمندان از اهمیت بیشتری برخوردار است پیدا کردن نشانی از وجود حیات هوشمند فرازمینی و نه حیات ساده است. حدود نیم قرن است که اخترشناسان با استفاده از تلسکوپ‌های رادیویی چشم به آسمان‌ها دوخته‌اند تا حتی یک پیام از فضای بیکران دریافت کنند. هرچند تاکنون هیچ پیامی دریافت نشده است، اما معلوم نیست در 2 دهه آینده چه اتفاقاتی خواهد افتاد. در حقیقت باید گفت دریافت نکردن پیامی از فضا به معنای آن نیست که هوش فرازمینی نظیر ET وجود نداشته باشد! فقط ممکن است که ندانیم در کدام قسمت از کهکشان راه شیری قرار دارند. ما تنها به وسیله ارسال سیگنال‌های رادیویی و روشنایی ناشی از شهرهای شلوغ و همیشه نورانی است که وجود خود در زمین را می‌توانیم به بیگانه‌ها نشان دهیم. ست شوستاک از انستیتو SETI که در کالیفرنیا واقع شده است، می‌گوید: طی بیش از نیم قرن گذشته یعنی پس از جنگ جهانی دوم کار خاصی در جهت برقراری ارتباط با دنیای خارج انجام نداده‌ایم و تنها کاری که تاکنون موفق شده‌ایم تا به انجام برسانیم ارسال سیگنال‌های قوی رادیویی به عالم بیکران بوده است. با یک حساب سرانگشتی می‌توان دریافت پیام‌های ما تنها 70 سال نوری از زمین فاصله گرفته‌اند و این یعنی قطره‌ای کوچک در برابر اقیانوس عظیم فضای بیکران. برای درک بهتر این موضوع به این مقایسه توجه کنید: اگر کهکشان راه شیری را به اندازه لندن و زمین را همچون ستون نلسون (واقع در مرکز لندن) تصور کنیم سیگنال‌های رادیویی که تاکنون به فضا ارسال کرده‌ایم، هنوز از اطراف این ستون آن طرف‌تر نرفته‌اند، چه برسد به اطراف لندن. سیگنال‌هایی که تاکنون روانه عالم بیکران کرده‌ایم، آنقدر در مراحل ابتدایی قرار دارند که حتی اگر در گوشه‌ای از کهکشان راه شیری بیگانه‌های هوشمندی قرار داشته باشند، هنوز هیچ یک از آنها از وجود ما اطلاعی پیدا نکرده‌اند. این فرآیند در حالت معکوس نیز صادق است. رسیدن سیگنال‌هایی از هوش فرازمینی احتمالی به زمین آنقدر طول می‌کشد که پس از آغاز ارسال آنها ممکن است صدها نسل از انسان‌های بعدی شاهد دریافت آن باشند.

دانشمندان درباره هوش فرازمینی امکان جالب توجه دیگری را نیز مطرح می‌کنند و آن این که ممکن است شکل‌گیری حیات هوشمند در بخشی از کهکشان راه شیری در بازه مشخصی از زمان صورت گرفته باشد و به واسطه یک سری از عوامل، اکنون دیگر اثری از آن نباشد. این به آن معناست که ممکن است آنچه ما به عنوان هوش فرازمینی به دنبال آن هستیم، پیش از این یعنی زمانی که اثری از ما روی زمین نبوده، وجود داشته است. به همین دلیل است که برگ دیگری به این دفتر پیچیده افزوده می‌شود: این احتمال را نیز نباید دور از ذهن نگه داشت که حیات هوشمند در خارج از مرزهای زمین با گذشت زمان جدای از ما شده است. گذشته از تمامی این مباحث، بشر هوشمند تنها در بخشی از تاریخ زمین ساکن بوده و ممکن است این دوران مرحله گذرایی باشد که در آینده خبری از آن نباشد. در اینجاست که برخی این پرسش را مطرح می‌کنند که آیا بشر ساکن روی زمین تا آن زمان که ارتباطی با هوش فرازمینی احتمالی برقرار کند، پابرجا خواهد ماند؟ این موارد یک سری اما و اگرهایی است که باید برای آنها پاسخی قانع‌کننده پیدا کرد.

البته بشر بدون توجه به چنین نگرانی‌هایی، از سال‌ها پیش دست به کار شده و تلاش‌هایی برای برقراری ارتباط با بیگانه‌های هوشمند فضایی به کار بسته که احتمال داده می‌شود در جایی از کهکشان راه شیری وجود داشته باشند. ناسا طرح‌هایی در دست انجام دارد که برخی از آنها سری هستند. برخی کشورها نیز از دنبال کردن یک سری طرح‌های سری خبر می‌دهند که گویی قرار نیست به این زودی‌ها جزئیاتی از آنها منتشر شود.

در جدیدترین اعلان نظری که درخصوص امکان ارتباط با هوش فرازمینی (احتمالی) مطرح شده است، از بشر خواسته شده تا 2 دهه آینده همچنان منتظر بماند. این بازه زمانی براساس نتایج حاصل از فرمول‌هایی نظیر Drake Equation ارائه شده است. بشر قرن‌هاست به آسمان و اعماق بیکران آن نگاه می‌کند، اما تنها کمی بیش از نیم قرن است که توانایی خارج شدن از آن را پیدا کرده است و در این مدت بسیار کوتاه برای ارتباط با هوش احتمالی فرازمینی تنها کاری که انجام داده، ارسال یک سری پیام‌های رادیویی به اعماق فضا و انتظار برای دریافت پاسخی از فضاست، اما هیچ‌کس نمی‌داند که آیا در گوشه‌ای از عالم چیزی به نام هوش فرازمینی وجود دارد یا نه؟ شاید آنها در بخشی از زمان وجود داشته‌اند و اکنون دیگر نه اثری از آنهاست و نه تمدن منحصربه‌فرشان. با توجه به چنین نگرشی می‌توان این احتمال را نیز مطرح کرد که سطحی از هوش فرازمینی در آینده شکل خواهد گرفت و البته معلوم نیست که آیا آن موقع انسان زمینی وجود خواهد داشت یا نه؟ اما یک موضوع مهم تقریبا روشن است: اگر چند دهه پیش، دانش بشری درخصوص وجود چنین حیات هوشمندی در گوشه‌ای از عالم، تردیدهای زیادی داشت، اما در چند سال اخیر و با پیدا شدن گروه بزرگ‌تری از دانشمندان طرفدار این نظریه، بخش زیادی از این تردیدها از میان رفته است. اکنون دیگر به موجودات هوشمند فرازمینی به عنوان یک داستان همیشه تخیلی نگاه نمی‌شود.

گام نخست در رسیدن به چنین نقطه‌ای، پیدا کردن ردپایی از حیات ساده فرازمینی در اجرام فضایی نظیر مریخ و تیتان است. بشر سال‌هاست که خود را در یک قدمی چنین سطحی از حیات می‌بیند و شاید با کنار گذاشتن تکه صخره‌ای در یکی از نقاط دورافتاده مریخ، اتفاقی که بشر سال‌های طولانی منتظر دریافت آن بوده روی دهد چراکه در مریخ ردپای حیات پیدا شده است.

مترجم: سعید حسینی

منابع: Live Science / Newscientist