نویسنده باید دست مردم را بگیرد

آبان به تازگی کتابی مفصل را با عنوان «تاریخ نقد ادبی در ایران و جهان» منتشر کرده است. این کتاب که برای رفع نیاز دانشجویان و علاقه‌مندان نقد به یک کتاب مرجع تالیف شده دارای سرفصل‌های مفیدی است و انواع و مکاتب ادبی ایران را در 10 سر فصل متفاوت بررسی می‌کند. در این کتاب تلاش شده موضوعات متفاوت ادبی از عروض و قافیه گرفته تا بررسی ادبیات مطبوعاتی در ایران موشکافی شود. آنچه در پی می‌آید در واقع چکیده گفت‌وگویی طولانی با علی آبان است که به صورت فشرده، مروری کلی بر تاریخ ادبیات داستانی و نقادی در ایران انجام می‌دهد.

بحث نقد ادبی در ایران از چه زمانی آغاز شد؟

نقد ادبی در ایران، پیش از اسلام، ذوقی، پراکنده و غیرحرفه‌ای بوده است. به عنوان مثال، ما منابعی از دوره ساسانیان داریم که در آنها شخصیت‌های برجسته ادبیات را مورد واکاوی و بررسی شخصی و سلیقه‌ای قرار داده‌اند. مثلا در تاریخ آمده که خسرو پرویز وقتی می‌فهمد بهرام گور «کلیله و دمنه» را خوانده است، گفت که اکنون بیش از گذشته از بهرام هراس دارم. این نشان‌دهنده درکی است که فردی مثل خسرو پرویز از جدی‌بودن مقوله ادبیات داشته و آن را قابل بحث‌تر از سرگرمی صرف می‌دانسته است.

نخستین نقد مکتوب در مقدمه کتاب «شاهنامه ابو منصوری» یافت شده است. مثلا جایی که می‌گوید: در این کتاب چیزهایی هست که فقط کسی که خردمند باشد می‌تواند آن را درک کند. فردوسی طوسی هم در شاهنامه، نقد و نظر خوبی از هزار بیت دقیقی ارائه می‌دهد. اصولا نقد ادبی در اندیشه فردوسی از نظر پژوهشگر امروز خوب و قابل اعتناست. تا دوره قاجاریه، نقد ادبی در ایران پا از گسسته گویی فراتر نگذاشت. البته خصوصیت دیگر آن نیز پرخاش در بیان‌کردن نقد بوده است. در واقع انتقاد در سنت ادبی ایران به مناظره‌ای میان شاعران تبدیل شده که به واسطه آن ایرادات یکدیگر ر بازگو می‌کنند و دوئل شاعران در نقد کلاسیک ایران بسیار جالب توجه است.

بله دقیقا، نویسندگان هم در این دوره تغییر کردند. با اتکا بر این نقدها، به سرعت تغییر رویکرد دادند و یاد گرفتند پذیرا باشند و چیزی بنویسند که به دل مردم بنشیند و نه این که روی طاقچه خانه‌ها نگهداری شود. نخستین منتقدان ادبیات داستانی ایران همچنین معتقد بودند در شعر و نثر کلاسیک هیچ تحرکی وجود ندارد و این نوع ادبی باعث زوال و اعتیاد جامعه معاصر می‌شود. کتاب‌هایی مثل «سیاحت‌نامه ابراهیم‌بیگ» و «از قامت چون سرو و شمشاد» در این دوره نوشته شدند.

البته درست است که داستان به معنای مدرن آن در همین دوره در ایران شکل گرفت، اما بهترین تعبیر برای این دوره خاص، «دوره گذار» است. پراکندگی موضوع، ناپختگی نثر و زبان، عدم تفاهم شخصیت‌های داستانی در بستر روایت و سردرگمی ادبیات و موضوع از بارزترین نشانه‌های این تحول عمده در ادبیات داستانی دوره گذار بود که یک گام بزرگ و چرخش عمده در ادبیات مدرن ما محسوب می‌شود.ادبیات داستانی ایران پس از ورود مبانی نقد علمی، توانست خودش را با موضوعات روز و دغدغه‌های انسان مدرن تطبیق دهد و به اصطلاح نیما فرزند زمان خود شود. «تهران مخوف»، سنگ بنای رمان اجتماعی به سبک مدرن بود و پس از آن مردم کوچه و بازار، اجازه ظهور در ادبیات را یافتند. به تبع حضور مردم عادی، زبان و لحن آنها نیز به ادبیات ایران وارد شد. همان طور که می‌دانیم در گذشته، شخصیت‌های داستانی، در واقع ابرشخصیت بودند و مخاطب به سختی می‌توانست با آنها همذات‌پنداری کند. نبود رسم‌الخط قابل خط برای عموم نیز به این جدایی دامن می‌زد.

تقریبا جرقه‌های این تغییر را در محتوا هم می‌شود جستجو کرد و در ادبیات داستانی مدرن ایران، موضوعات پند و اندرزی در رمان به سرعت جای خود را به درونمایه‌های سیاسی و اجتماعی می‌دهد؛ دستیابی به همین فرمول موفقیت و فروش نیز باعث شد مؤسسات انتشاراتی از نشر شعر فاصله گرفته و برای سود بیشتر به دنبال نثر و بخصوص رمان باشند. البته تنزل سطح سلیقه مردم، یکی از نتایج این تغییر رویکرد است. وقتی اصالت با نثر و داستان باشد، چون نیاز به توانمندی‌های تکنیکی کم می‌شود، هر کسی می‌تواند قلم به دست بگیرد و بنویسد. انتشارات هم برای به دست آوردن سود بیشتر به دنبال رمان‌های عامه‌پسند می‌رود. نویسنده‌ای که گرفتار ذوق توده شود، عوام‌زده می‌شود و اینها همه از نتایج افراط در سهل‌انگاری رمان و نزدیک شدن به سلیقه مردم است.

این در واقع همان راهی است که تا حدودی امروز رسانه‌ها هم گرفتار آن شده‌اند و از جامعه روشنفکری فاصله گرفته‌اند، باید جامعه ادبی ایران را به سمتی سوق داد که به نوشتن داستان‌های اندیشمندانه روی بیاورد و به دنبال لقمه آماده نباشد. فروش به هیچ وجه نشانه اعتبار یک اثر نیست، مخصوصا وقتی در جهت نزول ذائقه مخاطب عمل کند. نویسنده به عنوان یک فرد اندیشمند باید دست مردم را بگیرد و بالا بیاورد.